Karl Marx - Bekend en onbekend - 19-2

Door Jasper Schaaf

Of men nu voor of tegen Marx' ideeën pleit, in veel populair-wetenschappelijke literatuur wordt zijn naam wel een keer genoemd. Marx zelf lezen, gebeurt echter niet zoveel. De artikelen "Karl Marx, Bekend en onbekend" beogen een bredere kennis van zijn werk en van samenhangende ideeën van Engels, Lenin en anderen.

Joseph Dietzgen
- Wenn ich die ökonomische Last abgeschüttelt habe, werde ich eine
"Dialektik" schreiben. Die rechten Gesetze der Dialektik sind schon im
Hegel enthalten; allerdings in mystischer Form. Es gilt diese Form
abstreifen. -

Karl Marx, brief aan Joseph Dietzgen, 9 mei 1868 (1)

- Um klassenbewußt zu werden, sollen die Arbeiter J. Dietzgen
lesen, sie dürfen dabei aber auch nicht einen Augenblick vergessen, daß
er die Lehre von Marx und Engels, bei denen einzig und allein man
Philosophie studieren kann, nicht immer richtig wiedergibt. -

Wladimir Iljitsch Lenin (2)

Dietzgen houdt zich het liefst ver van het dagelijkse politieke werk, hoewel hij zich tegelijkertijd op de hoogte blijft stellen van de dringendste politieke vraagstukken en hierover kortere stukken schrijft. Zelf meent hij dat het vele "onderhandelen, beschikken en commanderen" dat bij het dagelijkse politieke werk hoort, hem niet de rust geeft te schrijven en de daarbij behorende stof te zoeken. (11) Als het echter nodig is toont hij zich bereid politieke taken te aanvaarden.

Op 20-jarige leeftijd wordt hij ten tijde van de Duitse revolutie van 1848-1849 in zijn dorp Uckerath politiek actief. Deze activiteiten bepalen mede zijn groeiende filosofische interesse. (12) Het werk van Feuerbach en Marx leert hij al vrij vroeg kennen. Van Marx leest hij bijvoorbeeld in 1848 stukken in "Die Neue Rheinische Zeitung", en het "Manifest der Kommunistischen Partei" wordt in 1852 bestudeerd. Op 6 juni 1849 vertrekt Dietzgen, mede vanwege de repressie in Duitsland, voor de eerste keer naar Amerika. Daar leeft hij als leerlooiersgezel, schilder, leraar. Hij reist als "tramp" rond, te voet of per schip, om in 1851 weer terug te keren naar Uckerath. (13) In 1853 trouwt hij en begint een kruidenierszaak annex bakkerij annex leerlooierij, weer in de omgeving van Keulen, in Winterscheid. In 1859 gaat Dietzgen opnieuw naar de Verenigde Staten. Vanaf dat moment krijgt hij meer connecties in communistische kringen zoals met Friedrich Adolph Sorge. Ook ontstaat hernieuwd contact met zijn jeugdvriend Albert Komp, die op zijn beurt Wilhelm Weitling kent. (14)

In 1861 schrijft Dietzgen het eerste van hem bewaard gebleven artikel. Het gaat over het slavenvraagstuk in de Verenigde Staten. (15) In datzelfde jaar keert hij weer naar Duitsland terug om zijn vaders leerlooierij over te nemen. Hij bestudeert nu nieuwe methoden in de leerlooierij en deze deskundigheid maakt het hem mogelijk om van 1864 tot 1868 als 'technisch leider' in de 'Wladimirsche' leerfabriek te St.Petersburg te gaan werken. (16) Hij slaagt erin de productiecijfers in korte tijd drastisch te verhogen door het invoeren van nieuwe productietechnieken. (17)

In Rusland krijgt Dietzgen contact met Duitse emigranten van de emigrantenvereniging "Palme" en publiceert politiek-economische artikelen voor het "Palmblatt". In deze artikelen verwerkt hij Marx' economisch werk en al spoedig na het verschijnen van diens politiek-economisch hoofdwerk ook "Das Kapital". Tijdens zijn verblijf in Rusland schrijft Dietzgen zijn bekendste boek, een filosofische (ontologische, kentheoretische, ethische en politieke) studie "Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit". Dit komt in 1869 uit, nadat hij het manuscript eerst aan Marx en Engels heeft laten lezen. Overigens had hij reeds in 1855 een manuscript klaar, over de aard van de moraal, dat hij Feuerbach zond. (18) Deze tekst is niet bewaard gebleven. Feuerbach heeft hem in die periode een lange brief teruggeschreven, die Dietzgen bewaart, maar tot zijn spijt in de jaren tachtig kwijtraakt. (19)

Vanaf zijn eerste publikaties, in 1866, zal Dietzgen zich zijn leven lang inzetten voor de arbeidersbeweging. Hij houdt zich in de eerste plaats bezig met het uiteenzetten en verdedigen van zijn dialectisch-materialistische filosofie en van Marx' werk, vooral diens economisch werk. Als een der eersten verdedigt hij "Das Kapital", dat hij al zes weken na verschijning uitleest, in een recensie die uitkomt in het "Demokratisches Wochenblatt". (20) Dietzgen zou nadien in veel socialistische tijdschriften schrijven, zoals "Der Volksstaat", "Vorwärts", "Der Sozialdemokrat", "Die Neue Zeit", de onder de socialistenwet illegaal verschenen "Die Laterne", de "New Yorker Volkszeitung", "Der Sozialist", "Vorbote" en de "Chicagoer Arbeiter-Zeitung".

Noten
11. Zie (F.A.Sorge), Briefe und Auszuge aus Briefen von Joh.Phil.Becker, Jos.Dietzgen, Friedrich Engels, Karl Marx u.A. an F.A.Sorge und Andere, Dietz Verlag Stuttgart 1906, p. 283.
12. Zie Vorrede bij Das Akquisit der Philosophie, 1887. In J. Dietzgen, Sämtliche Schriften, hrsg. v. E.Dietzgen, Berlin 1930, tweede deel, pp. 257-260.
13. Zie E. Dietzgen, Abriß, p. X.
14. G.Huck, Joseph Dietzgen (1828-1888), Ein Beitrag zur Ideengeschichte des Sozialismus im 29. Jahrhundert, Stuttgart 1979, p. 34.
15. Schwarz oder Weiss?, in J. Dietzgen, Sämtliche Schriften, hrsg. v. E. Dietzgen, Berlin 1930, derde deel, pp. 63-66.
16. Zie G.Huck, Joseph Dietzgen, p. 42.
17. Zie E. Dietzgen, Abriß, p. XI.
18. Zie DS, deel III, pp. 397-398, brief aan Feuerbach van 24 juni 1855. Dietzgen schrijft hierin ook dat hij gedurende een aantal jaren de werken van Feuerbach "eifrig" heeft bestudeerd.
19. Zie G.Huck, Joseph Dietzgen, p. 49. Dietzgen beklaagt zich er bij Sorge over dat hij waardevolle brieven van Marx en Feuerbach kwijt is geraakt. Zie (F.A.Sorge), Briefe und Auszuge aus Briefen von Joh.Phil.Becker, Jos.Dietzgen, Friedrich Engels, Karl Marx u.A. an F.A.Sorge, p. 206. Wat betreft Feuerbach gaat het waarschijnlijk om één brief.