Of men nu voor of tegen Marx' ideeën pleit, in veel
populair-wetenschappelijke literatuur wordt zijn naam wel een
keer genoemd. Marx zelf lezen, gebeurt echter niet zoveel. De
artikelen "Karl Marx, Bekend en onbekend" beogen een bredere
kennis van zijn werk en van samenhangende ideeën van Engels,
Lenin en anderen.
Lenins 'Volksvrienden'
- Gooi het maar in m'n pet!
Als dat een polemicus is, weet ik niet
wat een doodgewoon keffertje is!1
W.I. Lenin
In 1894 schreef Lenin 'Wat zijn de 'volksvrienden' en hoe bestrijden zij de sociaal-democraten?' (2) Historisch is dit een interessante reeks artikelen, want het is één der allereerste omvangrijke marxistische teksten van Lenin. En nu nog, vinden we er aspecten in terug die alleszins het herlezen waard zijn. Uitermate eigentijds komt Lenins kritiek op Michailowski over, wanneer hij hem verwijt eenzijdig te zijn in zijn politieke analyse. De 'volksvriend' beklaagt de boeren die van hun grond worden verdreven en in armoede vervallen, zonder de achterliggende zich veranderende verhoudingen, de opkomst van het kapitalisme, mee te wegen. Daardoor miskent Michailowski de maatschappelijke hoofdtegenstelling die erdoor ontstaat. Naast de toenemende armoede van de massa is er de verrijking van de minderheid van de bevolking. Michailowski tilt het ene verschijnsel, de verarming, eruit en miskent het andere verschijnsel, de kapitalistische concentratie en verrijking, terwijl beide nauw samenhangen. Daardoor, meent Lenin, kan hij het ene noch het andere werkelijk begrijpen. 1894 of ruim honderd jaar later? Er is afgelopen twee decennia meer dan genoeg en in vele kringen gepraat over de massawerkloosheid. Als men hierbij de bredere maatschappelijke en economische samenhang niet wil zien dan zal noch de armoede, noch de rijkdom aan de andere kant worden begrepen. En ondanks alle bezuinigingen die oplossingen zouden bewerkstelligen, wordt er geen enkel vraagstuk echt opgelost. Dat bij het miskennen van de grote maatschappelijke tegenstellingen welwillendheid, naïviteit en "kwade" opzet zo makkelijk door elkaar gaan lopen: dat laat Lenin in zijn Michailowski-kritiek duidelijk zien. Michailowski wil wel degelijk verbeteringen, maar is in zijn vooringenomenheid ten aanzien van de Russische ontwikkelingen overtuigd geraakt van de onjuistheid van het socialisme. En vanuit die vooringenomenheid verdraait hij wél de waarheid, wat Lenin met behulp van tal van feiten wil aantonen. Vanwege die verdraaiing waarop Michailowski's betoog uitmondt kan Lenin cynisch stellen: "Gooi het maar in m'n pet! Als dat een polemicus is, weet ik niet wat een doodgewoon keffertje is!" Lenin verwerpt het verheerlijken van niet-industriële productiewijzen en laat aan de hand van feiten en cijfers zien dat de zelfstandigheid van handwerkers, van de kleine producenten op schijn berust. Zij zijn van de kapitalistische markt en productieverhoudingen afhankelijk geworden. De arbeid wordt door het kapitaal overheerst, ook in die beroepen van welke de 'narodniki' hun heil verwachten. De 'narodniki' schrijven, zo vervolgt Lenin, met betrekking tot de handwerksbedrijven de oorzaak van uitbuiting toe aan verschijnselen die buiten de productieverhoudingen liggen, terwijl bij de uitbuiting van arbeiders zij wel zien dat deze gebaseerd is op de productieverhoudingen zelf. Marx' 'Kapital' laat echter zien dat het geheel van kapitalistische productieverhoudingen de uitbuiting van de arbeid met zich mee brengt, van welke vorm van productieve arbeid dan ook. Wanneer critici van uitbuiting dit niet zien, niet het totaal van verhoudingen in hun beschouwing willen betrekken, missen zij de feiten waar het om gaat. Wanneer de 'narodniki' de politieke strijd van de arbeidersklasse niet als uitgangspunt nemen, maar slechts de deelbelangen van een groep die geen sleutelrol in de actuele productieverhoudingen inneemt, dan zal deze beweging zich keren tegen elk perspectief dat gericht is op essentiële verandering. Het politieke doel verwatert dan en gaat zich tenslotte richten tegen hen die wel strijden voor revolutionaire verandering. Daarom stelt Lenin dat uit een politiek program dat zich in eerste aanleg tot doel stelde de boeren te mobiliseren tot de socialistische revolutie en tegen de grondslagen van de huidige maatschappij, bij de liberale 'narodniki' een programma is ontstaan dat tot doel heeft de grondslagen van de kapitalistische maatschappij te bestendigen. Waarheid wordt tot verwarring en onwaarheid; progressieve politiek tot conservatisme. Zoals later nog vaker, benadrukt Lenin in dit vroege artikel over de 'volksvrienden' al de subjectieve factor, overigens zonder tot subjectivisme te vervallen. Met Marx' theorie en de analyse van de politieke praktijk moet de revolutionaire sociaal-democratie goed haar belangrijkste directe taken zien. Deze liggen in de organisatie. Het goed organiseren van de socialistische arbeiderspartij staat voorop. Lenin citeert in dit licht 'de veteraan van de Duitse sociaal-democratie' Wilhelm Liebknecht: "Studeren - Propageren - Organiseren". (1) De resultaten van de studie, lees de marxistische theorie, moet men onder de arbeiders brengen om hen te helpen zich te organiseren. Wanneer men dat doet, ontstaat volgens Lenin tegelijk een middel om de theorie te behoeden te vervallen in dogmatisme, utopisme, sectarisme of 'socialistisch geweeklaag'. In contact met de werkende mensen, met de arbeidersklasse moet het feitelijke proces van de sociaal-economische en maatschappelijke ontwikkeling tot fundamenteel criterium van de theorie worden gemaakt. Op basis daarvan moet men de organisatie van de werkende mensen blijven vestigen. Teneinde op de sterkst mogelijke wijze bij te dragen uitbuiting en onderdrukking op te heffen. Zo beoordeelt Lenin aan het eind van zijn boek Marx' bijdrage aan de opheffing van de uitbuiting. Hij schrijft dat Marx als waarde van zijn theorie zag, dat ze naar haar wezen kritisch en revolutionair is. Deze laatste eigenschap, zo vervolgt Lenin, is het marxisme inderdaad volledig en onvoorwaardelijk eigen, omdat deze theorie zich direct tot taak stelt alle vormen van het antagonisme en van de uitbuiting in de moderne maatschappij bloot te leggen, hun ontwikkeling te volgen, hun voorbijgaande karakter en het onvermijdelijke van hun verandering in een andere vorm aan te tonen en op die wijze het proletariaat van dienst te zijn. Opdat het zo spoedig mogelijk en zo gemakkelijk mogelijk aan elke uitbuiting een einde maakt. Marx' theorie paart een strikte wetenschappelijkheid aan een revolutionaire geest, omdat in deze theorie beide eigenschappen zijn verenigd, in één samenhang worden ontwikkeld. Noten
|