"Bij Milosevic ontbrak het echte gevoel voor corruptie"

Interview door Tanja Djurovic in Belgrado (*)

Vraag: Na de verkiezingen in Joegoslavië op 24 september heeft op 5 oktober de 'Democratische Oppositie van Servië (DOS)' zeg maar een 'staatsgreep' uitgevoerd in de straten van Belgrado. Anderen noemen het eerder een 'fluwelen revolutie'. Hoe zou u dat, wat er gebeurde, willen beschrijven?

Op 5 oktober is begonnen als één van de 'rebellieën', waarvan we er al zoveel hebben meegemaakt, om te beginnen die van 9 maart 1991. Daarna waren er diverse pogingen op straat om het regime te intimideren of te verdringen, in staatsinstellingen te infiltreren of ze met geweld over te nemen - zoals in andere landen van Oost-Europa al was gebeurd. Natuurlijk was dit protest van 5 oktober niet alleen maar een daad van 'vreedzame' burgerlijke ongehoorzaamheid, en zo was het ook niet bedoeld, wat de organisatoren er ook van zeggen. Er was veel geweld, enkele mensen werden gedood en zo'n honderd raakten gewond; er was aanzienlijke materiële schade. Hieruit blijkt zonneklaar, dat dit een contra-revolutie was en er geen sprake was van 'fluwele', waarover sommigen het nu hebben. Volgens mijn opvatting is revolutie een daad van sociaal geweld, een sociale omwenteling, die voert naar een hogere, meer progressieve samenstelling van de maatschappij. Is dat niet het geval, dan spreken we van een contra-revolutie. Slobodan Milosevic had de nederlaag bij de presidentsverkiezingen onmiddellijk moeten toegeven, dan zou de schade veel minder groot zijn geweest. Maar nadat hij al een reeks van fouten had begaan, maakte hij er nog één door te besluiten de resultaten van de presidentsverkiezingen van 24 september niet te accepteren. Toen er tenslotte een golf van protest opkwam, toen de DOS op 5 oktober het volk opriep tot massale demonstraties in de hoofdstad van Joegoslavië, deed het aantal mensen er niet meer echt toe, omdat Milosevic intussen had besloten toe te geven. Het leger reageerde niet, de politie pleegde min of meer lijdzaam verzet, en de macht ging gewoon over.

Vraag: Welke factoren hebben ertoe geleid, dat er een eind kwam aan het Servische verzet van 10 jaar onder Slobodan Milosevic? Waarom is dit niet al eerder gebeurd?

Hier in Servië kwam dit zogenaamde 'overgangs'-scenario heel lang niet aan bod, en wel om diverse redenen. Eén ervan is, dat in Servië al enkele noodzakelijke hervormingen waren doorgevoerd. In 1989 kregen we hervormingen van ons politieke en economische systeem. Zodoende was, wat in de Oost-Europese landen later werd veranderd, in Joegoslavië al via hervormingen totstandgekomen, maar de regeringen (van de federatie en van de deelrepublieken, red.) bleven stevig in handen van socialisten. Overigens is het Servische volk zeer opstandig, als er wordt geprobeerd oplossingen van buitenaf op te leggen. Het verzette zich fel en lang tegen de pogingen van reactionaire Westerse kringen om hier een zogenaamde 'transformatie', d.w.z. een overgaan naar het kapitalisme via 'shock-therapie', met een heel scala aan desastreuze gevolgen voor bevolking en maatschappij, door te zetten. Men was zich hiervan terdege bewust en daarom het verzet. Niettemin veroorzaakte een combinatie van bepaalde factoren in de laatste tien jaar een geleidelijke verandering in deze opstelling. De eerste, meest bepalende, factor was de enorme druk van de VS en West-Europa, die een directe ingreep in onze interne aangelegenheden veroorzaakten, hielp voorschriften te geven aan de leiders van de oppositie, en zette 70 a 100 miljoen dollar in bij de jongste Joegoslavische verkiezingen. Aan de andere kant ontstond er een toenemende verzwakking binnen de regering en verslechterde het moreel van het kader van de Socialistische Partij (SPS). Wat echter nog het ergste was: de bevolking, die onder zeer moeilijke materile omstandigheden, zelfs in echte armoede, moest leven, kon dit niet langer uithouden. Vandaar uiteindelijk het motto van 'veranderingen' tegen elke prijs, ook als dit zou betekenen dat deze veranderingen ook veranderingen naar slechter zouden kunnen zijn - en dat werden ze ook. Dit alles leidde tot de verkiezingsnederlaag van links, geen totale nederlaag uiteraard, want in het parlement van de federatie heeft de coalitie van links nog steeds de meerderheid, maar op gemeente-niveau was de nederlaag werkelijk hevig en natuurlijk ook op het niveau van de presidentsverkiezingen.

Vraag: U had het over 'interne zwakheid' en 'demoralisering' in de SPS. In hoeverre heeft de Joegoslavische regering, onafhankelijk van de buitenlandse factor die algemeen bekend is, zelf een aandeel gehad in de nederlaag bij deze verkiezingen?

In de SPS, die verantwoordelijk was voor de verdediging van principiële socialistische waarden, was een zekere mate van democratisering ontstaan, en de moraal stond ook op een bepaald plan. Zelfs nu is er natuurlijk nog een groot aantal functionarissen, dat eerlijk en onomkoopbaar is gebleven, dat zijn linkse koers niet heeft opgegeven. Maar de situatie werd langzamerhand anders door het feit, dat er verval van binnenuit op ging treden. In eerste instantie beschikte Slobodan Milosevic persoonlijk niet over het juiste gevoel voor het verschijnsel corruptie. Al was hij dan zelf tot op het laatst goudeerlijk, hij was binnen zijn eigen familiekring niet standvastig genoeg om tegen het gedrag van zijn zoon en zijn vrouw, Mirjana Markovic, acties te ondernemen. En dit had werkelijk een zeer negatieve invloed op de maatschappij, de aanhangers, de leden en de leidinggevenden in de SPS zelf. Dit speelde een grote rol bij het innerlijk verval, en de vorming van Joegoslavisch Links (JUL) had een desastreus effect. JUL presenteerde zich als een linkse partij, maar volgens eigen zeggen van Milosevic, werd deze 'linkse' partij opgericht onder omstandigheden van sancties en blokkade. Om deze blokkade op te heffen, was de Joegoslavische regering gedwongen zekere vormen van grijze economie te dulden. Enkele eigenaren van privé-goed(eren) moesten aan functionarissen van de EU en de NAVO steekpenningen betalen. Daardoor konden wij olie, benzine en van alles kopen. Maar deze eigenaren van privé-goed(eren) verkregen door het grijze circuit enig vermogen. Omdat Milosevic dacht dat de lieden, die nu feitelijk kapitalisten waren, reële tegenstanders van de socialisten zouden worden, vond hij het beter een manier te vinden om ze tot bondgenoten te maken. Dit naar aanleiding van de vraag hoe JUL nu eigenlijk is ontstaan en de vrouw van Milosevic de leiding ervan op zich nam. In principe was dit geen goed idee en, hoe aanlokkelijk het op het eerste gezicht ook leek, op den duur waren de gevolgen kwalijk, dat hebben we gezien.

Deze lieden zaten in deze zogenaamde linkse partij om zich nog meer te verrijken en wellicht ook nog een politieke functie te verkrijgen, waarin ze hun kapitaal konden beschermen. Natuurlijk had dit een demoraliserende invloed op de SPS. En toen zei Milosevic ook nog tegen de socialisten, dat ze overal JUL moesten steunen, een coalitie met haar moesten vormen en bij verkiezingen een groot aantal zetels toekennen aan vertegenwoordigers van JUL. Dit heeft jarenlang een groeiend gevoel van onbehagen doen ontstaan onder functionarissen van de SPS.

Vraag: U bent één van de filosofen van de SPS. In hoeverre heeft het nationalisme en de weergave ervan in het program van de SPS tot de nederlaag van links geleid?

'Servisch nationalisme', nationalisme en zelfs patriottisme worden vaak verward met chauvinisme. Dat is een grove denkfout. Nationalisme? Ik sta zeer kritisch ten opzichte van nationalisme in die zin, dat nationalisme steeds maar één kant van een probleem belicht, waarbij alleen de nationale dimensie in beeld is. Zo ziet men alles in het licht van nationale betrekkingen, nationale belangen. Daar sta ik kritisch tegenover. Maar zelfs hierbij zijn er twee soorten van nationalisme. Er bestaat het 'te verdragen' nationalisme, dat, zoals ik al zei, vooral bestaat uit alles van één kant bekijken. Maar chauvinisme, dat ik het 'kwaadaardige' soort van nationalisme zou willen noemen, is iets geheel anders. Chauvinisme, dat is het haten van andere naties, andere naties geen waarde toekennen - dat is totaal negatief. Mensen, die geen verschil zien tussen deze twee soorten nationalisme willen geen verschil zien tussen nationalisme en patriottisme, ze zijn gewoon niet genoeg onderlegd. Ze kunnen de vraagstellingen van onze tijd nu eenmaal niet in alle nuances onderscheiden, maar benaderen de dingen heel oppervlakkig. Ze zien alleen maar zwart en wit. Daarom gaat het hier dus niet over 'Servisch nationalisme', niet eens over de te verdragen soort, maar over Servisch patriottisme. Patriottisme is liefde voor het eigen volk en het eigen land en is absoluut legaal. Je kunt een nationalist zijn, zonder dat je een patriot bent; en daar waar onrecht geschiedt en agressie aan de orde is, daar moet je je land verdedigen, zoals je ook elk ander land zou verdedigen. Patriottisme is iets heel positiefs. Nationalisme mag dan bestaan in sommige rechtse partijen, zoals die van Seselj en Draskovic, maar in dit geval, bij de SPS, mogen we het alleen hebben over patriottisme dat andere naties erkent, maar tegelijkertijd bereid is de belangen van de eigen Servische natie te verdedigen. Het is geheel onterecht te beweren, dat de SPS geïnfecteerd zou zijn met de één of andere vorm van nationalisme; en Milosevic mag niet als nationalist betiteld worden. Zijn beroemde rede in Gazi-Mestan van 1989 was een absolute anti-nationalistische rede. Er zijn er die zeggen, dat ze nationalistisch was, terwijl ze er niets van gelezen hebben. Of het oude memo van de Servische Academie van Wetenschappen: Het werd in de hele wereld beschouwd als het beginsel van de politiek van Milosevic en een nationalistisch document genoemd, dat de oorzaak was van het uit elkaar vallen van voormalig Joegoslavië. Iedereen die had gewild, had het document kunnen lezen en kunnen zien, dat hierin alleen maar gesproken wordt over gelijkheid van alle naties.

Vraag: De filosoof prof. Dejan Pavlov Kreculj verklaarde onlangs in onze krant (zie Junge Welt van 23 en 24 september 2000), dat de verkiezingen van september de beslissing zouden brengen tussen 'vrijheid en slavernij'. Hebben de mensen in Servië bewust en uit vrije wil voor hun eigen slavernij gekozen?

Natuurlijk niet! Ze konden gewoon de druk niet langer verdragen, en wel om de volgende redenen: het Servische volk heeft gedurende tien lange jaren hardnekkig verzet geboden. En het zou verzet zijn blijven bieden, als iedereen de gevolgen ervan zou hebben geaccepteerd. Maar de mensen konden armoede en lijden niet langer aan, terwijl ze lieden tegenkwamen die alsmaar rijker werden en een luxe leventje hadden. Deze discrepantie tussen het program van een linkse partij en de praktijk was te groot. Daarom kon de DOS ons uiteindelijk verslaan, en dat is dus geen vraag van 'Servisch nationalisme' of 'overwicht' van de DOS. Maar de mensen, die zich voor de 'verandering' hadden ingezet en ervoor hebben gekozen, omdat 'het toch niet slechter meer kan worden dan het al is', zullen het spoedig ervaren: het kan zeker slechter. En als het Servische volk zich niet meer in het ongewisse bevindt en eindelijk ziet, hoe wij een semi-kolonie van het kapitaal en de nieuwe wereldorde, vooral die van de VS, gaan worden, dan zullen hier weer de voorwaarden voor socialisme en links ontstaan.

Vraag: Op dit moment is de situatie in het land bepaald nog niet helder. Aan de ene kant is er links met al z'n oude zwakheid en sterkte. Aan de andere kant hebben we de DOS als uitvoerder van de contra-revolutie, ook al speelt het meeste zich af achter de coulissen. Wat zal er gaan gebeuren, als het stof is gaan liggen?

Laten we eerst eens naar de DOS kijken, deze coalitie, die nu 'op straat' heeft gewonnen. Aan de ene kant hebben we hier onze nieuwe president, Vojislav Kostunica, en aan de andere kant een zeer bonte groep van politici, die slechts één zaak gemeen hebben: Milosevic neerhalen. Nadat nu dus dit doel is bereikt, gaat de strijd onder elkaar beginnen, en wel over alles. Wij allemaal kennen de leiders van de DOS en hebben ze ook al meegemaakt; op de een of andere wijze zijn ze het onder de druk van de VS eens geworden en speelden het klaar die ene man te vinden, de enige onder hen van wie gezegd kan worden, dat hij eerlijk is en zich niet compromitteert. Eén ding moeten we goed voor ogen houden: tussen Kostunica en de rest van zijn bondgenoten bestaat een groot verschil. Kostunica was en is nog steeds een anti-communist, maar ook een patriot die kritisch staat tegenover de buitenlandse politiek van de VS. De bombardementen op Joegoslavië vorig jaar heeft hij hartstochtelijk veroordeeld, en hij heeft duidelijk in het openbaar gezegd, dat hij niet met het tribunaal in Den Haag aangaande oorlogsmisdaden in voormalig Joegoslavië wil samenwerken, omdat hij dat niet erkent als een juridisch, maar als een politiek instituut. Hij zegt duidelijk, dat hij Slobodan Milosevic niet aan Den Haag zal uitleveren. Dit alles zijn redenen waarom de VS al kritiek hebben op Kostunica, maar wel zeggen dat ze hem accepteren als iemand, die gelooft in de procedures van rechtsstaat en democratie. Maar uit dit standpunt blijkt duidelijk dat de VS hem tijdelijk accepteren, en dat hij niet lang in deze positie zal verkeren, als hij er niet in slaagt zichzelf en zijn positie te verdedigen en wel op basis van een breed draagvlak onder zijn landgenoten. Kostunica is geen nieuwe Havel, wat de VS er ook van mogen vinden. Kostunica houdt van legaliteit en hij probeert de bestaande wettige instellingen te gebruiken. Het probleem is dat de mensen, waarmee hij zich omringt, dat niet zijn. Ze zijn bezig een paar 'crisisgroepen' te vormen, wat illegale instituten zijn. Ze oefenen bijvoorbeeld nu al druk uit op bepaalde politici en sommige industrie-chefs, in de hoop dat ze zullen aftreden, zodat andere willekeurig door de DOS uitgekozen lieden hun plaatsen kunnen innemen. Dat is een koers die volledig in strijd is met de grondwet. Volgens de grondwet is het eerste, dat nu moet gebeuren, het bijeenkomen van het parlement van de federatie. Hieraan zullen we kunnen zien of Kostunica werkelijk een man van het recht is, want de regering moet worden gekozen door een meerderheid van het parlement. Kostunica is er reeds mee akkoord gegaan dat de functie van premier terechtkomt bij iemand van de Socialistische Partij van Montenegro. Dat is conform de grondwet. Maar we hebben ook nog Zoran Djindjic, die iets verkondigt dat niet conform de grondwet is: hij wil een 'regering van deskundigen'. Daarover heeft Djindjic helemaal niets te zeggen, het parlement zal bepalen wat voor regering ze wil. Wat betreft de regering van de Servische deelrepubliek is het ontwarren van de situatie nog helemaal aan de gang, en wij moeten het resultaat afwachten. Gezien in het licht van de huidige 'dubbelheerschappij' in het land is het wel zeker dat - zoals bij elke contra-revolutie - de DOS haar momentane voordeel, de zege op straat en de steun van de massa zal gebruiken om belangrijke machtsposities te verkrijgen. Desnoods met illegale middelen. En wat dan nog! De leiders van de DOS zullen met veel verzet rekening moeten houden, juist vanwege deze methodes.

Vraag: Wat is nu de onmiddellijke taak van links in Joegoslavië?

Het is duidelijk dat ze deels opnieuw moet beginnen en dat er een nieuwe periode aanbreekt, waarin de socialisten zich moeten hergroeperen zonder de leidende rol van Milosevic. De hoop dat de socialisten in Servië zich na de jongste nederlaag zullen hergroeperen, vernieuwen en een sterkere politieke macht zullen zijn, berust vooral daarop dat het interne verval in de SPS een halt zal worden toegeroepen. Er zullen nieuwe mensen komen die de fouten niet zullen maken die vroeger en nu gemaakt zijn. En geheel naar Oost-Europees model zullen de socialisten de macht weer krijgen. Werkelijke, waarachtige ideeën gaan niet dood. Het proces van globalisering is daartegenover geen werkelijk en waarachtig idee. Daarom juist zal het niet van lange duur zijn. Het naar macht en geld hongerende VS-imperium zal als een kaartenhuis ineenstorten, zoals uiteindelijk elk imperium, omdat de fundamenten van binnen verrot zijn. Er ontstaat reeds een bundeling van hen die zich verzetten; en de vreselijke ervaring van het bombarderen van Joegoslavië heeft daar een groot aandeel in gehad. De politiek van de VS leek tot aan de agressie tegen Joegoslavië met z'n methode van 'zoete broodjes en karwats' veel resultaat te hebben. De doelen leken heel gemakkelijk te halen zonder oorlog. Maar de NAVO-bombardementen op Joegoslavië hebben de wereld wakker geschud, omdat ze lieten zien dat de nieuwe wereldorde in vele opzichten dezelfde trekken vertoont als het fascisme. Rusland, China, India, Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse landen - allemaal zijn ze nu ontnuchterd, wijzer en waakzamer.

(*) Bron: Junge Welt, d.d. 14 oktober 2000, vert. Toos Plug.

1. Prof. Mihailo Markovic is lid van de Servische Academie van Wetenschappen en partij-filosoof van de SPS. Markovic werkte mee in de groep Marxistische praktijk en tot in de herfst van 1995 was hij tweede voorzitter van de SPS.