De Zaak Pinochet

Interview met één van de hoofdaanklagers, Hugo Gutiérrez.

Door Chuck Barkey

Hugo Gutiérrez is advocaat in de hoofdstad Santiago de Chile. Het einde van het fascistisch bewind van Pinochet betekende een grote stap vooruit voor de Chileense bevolking. Een belangrijk obstakel voor het democratiseringsproces is het gebrek aan rechtvaardigheid. Net als in de andere landen van Latijns Amerika wil het establishment de begane misdaden tijdens de dictatuur zo snel mogelijk 'vergeven en vergeten'.

Volgens Hugo Gutiérrez kan er geen sprake zijn van een evenwichtige en rechtvaardige democratie zolang men de straffeloosheid van barbaarse misdaden zo hoog in het vaandel houdt. Daarom strijdt deze advocaat in een collectief samen met anderen voor de berechting van de schuldigen.

Vraag: Sinds 1990 is er in Chili een parlementaire democratie. Hoe staat het daarmee?

Hugo Gutiérrez: Er is een democratie in Chili, ja. Maar het is een heel fragiele. Hoewel de democratisering sinds 1998 in een duidelijke versnelling is terechtgekomen, zijn er een aantal feiten die een vraagteken zetten bij het democratische gehalte van de huidige Chileense samenleving.

De overgang van militaire dictatuur naar een democratie werd door de militairen heel zorgvuldig voorbereid. Een aantal hooggeplaatste militairen, waaronder Pinochet, heeft zichzelf benoemd tot 'senator voor het leven'.

De militairen hebben teveel politieke macht. Als de commandant van de gewapende macht, Rios, nee zegt tegen richtlijnen van de regering, moet de president van de republiek, Lagos, het slikken.

Veel militairen die zich schuldig hebben gemaakt aan moorden, ontvoeringen en dumping boven zee van mensen, lopen nog steeds vrij rond. De gevestigde orde en de militaire top willen geen strafvervolging, zij willen amnestie, zij willen verzoening van "alle Chilenen". Maar amnestie kan pas nadat de zaak heeft gediend voor een rechtbank. Bovendien kan amnestie niet aan een hele groep worden verleend. Men wil amnestie gebruiken als instrument om de normale rechtsgang te omzeilen.

Chili is het enige land in Latijns Amerika waar de grondwet na de militaire dictatuur niet is aangepast. Stel dat er marsmannetjes bestaan en er komt er hier één langs met de vraag wie de huidige Chileense grondwet heeft gemaakt? Pinochet. En als hij daarna vraagt waar die Pinochet nu is, moeten we antwoorden dat hij nu huisarrest heeft wegens verdenking van misdaden tegen de menselijkheid. Dat marsmannetje zou het niet kunnen rijmen.

Alle politieke gevangenen van het democratische Chili zijn berecht en veroordeeld door militaire rechtbanken. Zelfs de door de militaire junta uitgevaardigde grondwet verbiedt dat.

De filmkeuring wordt nog altijd gedaan door militairen. De laatste film van de Spaanse cineast Pedro Almodóvar is in Chili door die filmkeuring verboden. De Chileense democratie laat dus nog veel te wensen over.

Vraag: De aanhouding van Pinochet in Chili kwam voor veel mensen volstrekt onverwacht.

Hugo Gutiérrez: Dat is te begrijpen. Acht jaar lang is er in Chili bijna niets gebeurd op het vlak van de democratisering. De dag dat Pinochet in Groot-Brittanië, in Londen, werd opgepakt op verzoek van de Spaanse onderzoeksrechter Garzón, 16 oktober 1998, betekende voor Chili een ingrijpende kwalitatieve ommekeer. In anderhalf jaar tijd veranderde er beduidend meer dan in de acht jaar ervoor.

Vraag: Hoeveel militairen zijn er intussen veroordeeld?

Hugo Gutiérrez: Sinds 1998 zijn er ongeveer 120 veroordeeld.

Vraag: Hoeveel zouden er nog moeten worden veroordeeld?

Hugo Gutiérrez: Nog ongeveer 200. Het gaat ons echt om de berechting van de hoofdschuldigen in de leidinggevende posities van politie en leger, politiechefs en militaire stafleden die de opdrachten gaven voor de misdaden. Dat ging gepaard met zware intimidatie. De praktijken van de Karavaan des Doods moest veel angst inboezemen en was er op gericht absolute gehoorzaamheid in het leger te bewerkstelligen.

Vraag: Hoe is het mogelijk dat de grondwet van Pinochet nog steeds van kracht is. Wat zijn de beletsels om een nieuwe grondwet te maken?

Hugo Gutiérrez: Dat is iets wat de politieke klasse gewoonweg niet wil. Aan de ene kant zitten zowel in het parlement als in de senaat en ook in de regering veel Pinochet-getrouwen. Aan de andere kant heeft de bloedige staatsgreep van 1973 bij veel politici een trauma achtergelaten. Onder de politici is veel angst voor de militairen. Bovendien waarschuwt de regering steeds voor een mogelijk ingrijpen van de militairen als een voorstel wordt gedaan dat nadelig kan zijn voor militairen.

Vraag: Wat heeft op dit moment de hoogste prioriteit?

Hugo Gutiérrez: De nadruk op een rechtzaak tegen Pinochet. Daar hebben we haast mee omdat het geen twijfel lijdt dat de man gek is. Hij lijdt aan een progressieve vorm van dementie, hetgeen eigenlijk normaal is voor iemand van zijn leeftijd. Die geestelijke toestand is op dit moment echter nog geen juridisch beletsel voor een rechtzaak. Het is van groot belang dat het tot een veroordeling komt. Pas na 25 jaar krijgen de familieleden van de slachtoffers enige genoegdoening en kunnen zij, na jarenlang gedwongen te zijn hun pijn te verdringen, beginnen met het verwerken ervan. Of Pinochet zijn straf werkelijk zal moeten uitzitten is zeer de vraag en uiteindelijk van secundair belang. Wij hopen van harte dat het daar wel van komt. De Chileense rechtsgang werkt zeer traag en dat werkt in het nadeel van de aanklagers. Aan de andere kant is er vanwege het socialisme van Allende nog veel goodwill voor de Chileense zaak in de internationale gemeenschap. Zo heeft de Engelse minister van Buitenlandse Zaken Jack Straw tijdens de regeerperiode van Allende nog vrijwilligerswerk gedaan in Valparaiso.

Vraag: Wat is de drijfveer van jullie collectief?

Hugo Gutiérrez: We worden ervan beschuldigd dat we het land destabiliseren. We zouden er beter aan doen een vreedzame samenleving te helpen opbouwen, zoals de gevestigde orde wil. Maar de democratie komt er niet vanzelf. We hebben zeer zwakke vakbonden, zware werkroosters, straffeloosheid. In de eerste 20 jaar van de 20e eeuw zijn er duizenden mensen vermoord. De daders zijn nooit gestraft. Dit keer laten we ze niet lopen.

Het abc van ons collectief is dat je de democratie alleen kunt uitbouwen door gerechtigheid. Wat is gebeurd vanaf de staatsgreep van 1973 mag nooit weer gebeuren. We moeten ons blijven inzetten zodat de rechtbanken hun functie vervullen.

Vraag: Wat is de algemene strategie van de aanklagers tegen de militairen?

Hugo Gutiérrez: Wij, juristen, proberen ons verre te houden van inhoudelijke discussies. In plaats daarvan richten wij ons op het corrigeren van verkeerde juridische interpretaties. Volgens de militairen verkeerde Chili in de jaren 1970 en 1980 in oorlog. Daar valt aan te twijfelen. De militairen redeneren dat vanwege de oorlogssituatie van toen de militairen nu niet berecht kunnen worden door de gewone wetten die in vredestijd gelden. Goed, wij gaan niet in discussie over de vraag of Chili in oorlog was, maar stellen vast dat in een oorlogssituatie de Conventie van Genève van kracht was en is. Die conventie is door Chili ondertekend. Volgens de Conventie van Genève hebben krijgsgevangenen recht op een humane behandeling en mogen ze niet gemarteld, vermoord en in zee gegooid worden, zoals in Chili is gebeurd. De militairen en hun verdedigers proberen van twee walletjes te eten. Ze willen profiteren van de gunstige voorwaarden door te verklaren dat er een oorlog aan de gang was, maar vergeten de logische consequentie te trekken dat dan ook de Conventie van Genève van kracht is. Dat is een rake klap voor de zaak van de militairen en brengt een betere rechtsgang dichterbij.

De juridische constructies die de militairen hebben uitgedacht zijn vaak niet consequent. Als juristen is het onze taak om stap voor stap al die foutieve redeneringen te ontzenuwen. Ze beweren bijvoorbeeld dat er oorlog was en dan vallen er nu eenmaal doden. Mochten er onregelmatigheden zijn geweest dan valt dat volgens de militairen onder militair strafrecht. Akkoord, zeggen wij, in een oorlog is het bijna onvermijdelijk dat er slachtoffers vallen. Maar militairen zijn er om de landsgrenzen te verdedigen en om buitenlandse aanvallen te weerstaan. Ze zijn niet bedoeld om de eigen bevolking om het leven te brengen of te martelen. Uitmaken of iemand al dan niet schuldig is aan moord is geen zaak voor een militaire rechtbank maar voor een civiele rechtbank.

Vraag: Met een grondwet die gemaakt is door een fascistische militaire dictatuur en de militaire rechtspraak die gebruikelijk achter gesloten deuren geschiedt, moeten er veel juridische obstakels zijn.

Hugo Gutiérrez: Een voorbeeld van zo'n obstakel vormt het begrip 'secuestro calificado' (letterlijk 'gekwalificeerd als ontvoering'). Zolang er geen lichaam is gevonden worden alle vermisten beschouwd als ontvoerd. Op ontvoering staat een lichtere straf dan op moorden.

Vraag: Hoe ziet de toekomst eruit voor de politieke gevangenen in Chili?

Hugo Gutiérrez: Ronduit slecht. Er is op korte termijn geen verandering te verwachten voor hen als groep. Het pro-militaire kamp redeneert dat in geval van vrijlaten van de politieke gevangenen ook de militairen vrijuit moeten gaan. Dat is voor de politieke gevangenen onbespreekbaar. Er zijn slechts mogelijkheden op basis van de omstandigheden van iedere gevangene individueel.

Vraag: Wat is het perspectief? Jullie hebben nog een lange weg te gaan om Pinochet en de andere militaire leiders voor de rechter te krijgen. Hij heeft indertijd politieke en economische steun gekregen zowel uit het binnenland als van de internationale gemeenschap. Wat moet er gebeuren met al diegenen die niet direct hun handen vuil hebben gemaakt, maar die Pinochet wel hebben gesteund? Wat gaan jullie doen na Pinochet?

Hugo Gutiérrez: Dat ligt niet direct op ons terrein. Als internationale gemeenschap hebben we wel allemaal onze eigen verantwoordelijkheid. Henry Kissinger, bijvoorbeeld, heeft zich in Chili schuldig gemaakt aan schending van de mensenrechten. In de Verenigde Staten zal hij nooit veroordeeld kunnen worden, want dat is daar juridisch uitgesloten. In de VS kan een slachtoffer namelijk geen rechtzaak aanspannen tegen een misdadiger, dat kan alleen de officier van justitie. Dat zal dus niet gebeuren. Kissinger reist vrijuit over de hele wereld. We zouden een verzoek om uitlevering wegens schending van de mensenrechten bij verschillende landen kunnen indienen. Op zijn minst zou hem dat in zijn bewegingsvrijheid beperken.

Vraag: Dat zou geweldig zijn. Maar moeten we niet oppassen dat zo'n instrument niet door tegenstanders van bijvoorbeeld Fidel Castro misbruikt gaat worden met de bewering dat hij zich op Cuba schuldig zou hebben gemaakt aan misdaden?

Hugo Gutiérrez: Nee. Het is juridisch onjuist om iemand in Chili te berechten voor een daad die bijvoorbeeld op Cuba zou zijn gepleegd. Het eerste vraagstuk waar men dan mee komt te zitten is: volgens welke wetten er moet worden rechtgesproken, de Chileense of de Cubaanse? Het geval Kissinger is anders. Kissinger heeft in Chili volgens de Chileense wet misdaden gepleegd en kan daarom in Chili worden vervolgd. We zullen niet toestaan dat men ons werk voor een tegenovergesteld doel kan misbruiken.