Soap, zijn en bewustzijn
Door Anna Ioannatou
Van de vele soap-series, die ook op de Griekse televisie vertoond worden, zijn er twee die de moeite waard zijn eens nader onder de loep genomen te worden. Vanwege de grote kijkdichtheid en vanwege de inhoud. In beide series, die in de namiddag tussen 18.00 en 19.30 uur vertoond worden, doorspekt met reclame, wordt op veel indringender wijze dan in de doorsnee-soap ingegaan op (psycho)sociale en politieke toestanden.
Gedragspatronen en ideologie worden meegegeven niet alleen op de bekende geraffineerde, impliciete manier, maar ook onverbloemd in moraliserende, belerende monoloogjes van de acteurs, die zich in een close-up richten tot de kijker. Soms verschijnt er een tekst op het scherm met dramatisch-belerende inhoud en een stem leest die tekst dan ook nog eens voor (stel je voor, dat de analfabeten in het land dit zouden moeten missen).
Vorm en inhoud
De series zijn er voor de Griekse vrouw en man, aldus de reclamespot. De ene serie heet "sociaal", de ander "dramatisch". Vreemdelingen komen er vrijwel niet in voor, zelfs de misdadigers zijn Grieken. Alweer mooi, zou je op het eerste gezicht zeggen, want de massa-media brengen misdaad als een overwegend Albanese zaak (nou ja, ook af en toe dat andere gajes komende uit het "Oostblok").
Maar zo eenvoudig is dat niet, want deze op het eerste gezicht racisme-corrigerende benadering wordt tenietgedaan door het vrijwel onverbloemde chauvinisme en nationalisme, dat vooral naar voren komt in de episodes die met Grieks-Turkse betrekkingen te maken hebben (uiteraard zijn de Grieken een hoger soort) en in de regelmatig terugkerende arrogante verwijzingen naar Oud-Griekse wijsgeren, die dan geciteerd worden, volkomen uit hun verband gehaald. Op zich is er niets op tegen uit het gedachtegoed van de Griekse Oudheid te putten, maar de vraag is op welke manier dan, in welke context en hoe je het laat functioneren bij het publiek.
Er wordt ook veel gebruikgemaakt van tragische dilemma's zoals we die als thema uit de Oud-Griekse literatuur kennen. Dus: de persoon in kwestie staat voor een tweesprong. Welke weg hij ook kiest, het leidt naar de afgrond. Maar hij moet kiezen, want niet kiezen is niet mogelijk. Vaak komt er in de serie een onverwachte wending en de held wordt uit zijn benarde positie gered. Die wending is vaak onwaarschijnlijk en grotesk, zoals in een soap te verwachten valt. Uiteindelijk is een soap geen oude tragedie. Maar soms, terwille van de waarschijnlijkheid, loopt het slecht af. Dan wordt het gewoonlijk een dramatische zelfdodingscène, of - als die niet getoond wordt - wordt die dramatisch beschreven.
Soms wordt gebruikgemaakt van gegevens uit de wereldliteratuur via geciteerde opmerkingen, "wijze bloempjes", die - alleen maar herkenbaar voor iemand die belezen is - verweven worden in schijn-filosofische belerende betoogjes.
De manier waarop gesproken en geacteerd wordt, is overwegend een over-act. Veel gespannen gezichten, veel tranen, over-intense - tot in het belachelijke toe - melodramatische dialogen, die meer een karikatuur zijn van de Griekse manier van-met-elkaar-omgaan, dan werkelijkheid. De taal is vol herhalingen. Talloze malen wordt hetzelfde gezegd of ouwe koeien uit de sloot gehaald en de helden zitten behoorlijk vast in hun fixaties (houdingen, opvattingen). De karakters zijn onnatuurlijk ongenuanceerd. Ze zijn of in heel erge mate iets, of juist helemaal niet. Ze kunnen niets aan zichzelf doen en zijn daarom ook gevangen in een levensloop, waar ze zelf uiteindelijk ook niet over beslissen. Want: de mens wikt, maar God beschikt. En in handen van de laatste laten de helden dan ook hun lot (met af en toe een protestgeluidje, dat alleen in de series wordt ingelast als een menselijke zwakheid). De orthodoxe kerk wordt een dienst bewezen in soapvorm..... Maar ook de rest van het leidende ideeënpakket van het kapitalisme, voor wat betreft gedrag, instelling en bewustzijn, wordt simplistisch, grof van snit en bij het potsierlijke af aan de "massa" voorgeschoteld. Het hoeft geen betoog, dat niemand zich met de politiek bemoeit. Dit is ongewoon in Griekenland, maar waarschijnlijk is de bedoeling dat Grieken die politieke betrokkenheid afleren, net als hun meeste Europese-Uniegenoten. Vaak krijgt de Griekse bevolking via de massamedia te horen, dat men zich "Europeser" dient te gedragen, bijv. niet zoveel demonstreren. De meest bekeken soaps helpen de gevestigde orde bij het stuwen van de mentaliteit in de door hun gewenste richting. En daarvoor bestaan ze dan ook.
En de thema's?
Daarom wordt ook erg ingespeeld op vertrouwde, goed ingeburgerde zeden en gewoonten, op traditionele instellingen, zoals de patriarchale familie in uitgebreide samenstelling. Bloedbanden en erekwesties zeggen veel. Het huwelijk en de seksuele eenkennigheid van de vrouw ook. Abortus is altijd slecht, zelfs als de conceptie het resultaat is van verkrachting (Griekenland heeft een van de laagste geboortecijfers van Europa, over anticonceptie en gezinsplanning wordt vrijwel geen informatie verstrekt). Over het algemeen zijn dingen of slecht, of goed, zonder opgaaf van redenen. De vrouw, zelfs de werkende, is in haar diepste wezen een moederbeest en hoofddoel blijft het huwelijk. Soms hebben we de overbazige carrièrevrouw, of uiteraard het hoerige type. Waarmee nogmaals benadrukt wordt, dat het kapitalisme (en daarvoor de andere klassensamenlevingen) niet af kan (wil) komen van de basisopsplitsing van de persoon vrouw in de (heilige) moeder en de hoer. In deze series zijn de types ongenuanceerd aanwezig. Erger nog: het wordt gebracht als een waarheid, waar je niet omheen kunt. De clichés zijn niet van de lucht. De manlijke tegenhanger is heerszuchtig, arrogant, bezitterig t.o.v. de vrouw, en vindt dat hijzelf, als man, meer rechten heeft. Om eerlijk te zijn: er is kritiek op deze houding en in vele episodes speelt zich een "meedogenloze" strijd tussen de geslachten af. Maar voor welk model wordt impliciet gepleit? De verstandige, liefhebbende, "heilige" moeder en vrouw moet de manlijke rebel aan de teugel houden. Dit model maakt een flinke crisis door in de Griekse samenleving, want met het doordringen van steeds meer vrouwen op de arbeidsmarkt, in het beroepsleven en in hogere opleidingen worden de oude cliché's zwaar op de proef gesteld. De makers van deze soaps willen duidelijk deze "ontwaarding" bestrijden, waarbij wel nieuwigheden toegelaten mogen worden, maar geen radicale veranderingen in het oude model.
Voor onze ogen ontplooit zich een waar spectrum aan (Griekse) samenlevingsproblematiek met uiteindelijk een conservatieve boodschap. Sociale problemen worden in wezen niet erkend als maatschappijproblemen en dus wordt de oplossing ervan losgekoppeld van samenleving, sociale en financiële omstandigheden en klasse. Kritiek blijft opgesloten in het individu, dat uitbarst tegen van alles, maar nooit politiek actief wordt en als puntje bij paaltje komt zijn lot in God's handen legt.
Klassenverschillen mogen wel
In de ene soap spelen de perikelen rond een politiefamilie een belangrijke, zo al niet centrale rol. Politionele taken en persoonlijk leven worden op ongelooflijk simplistische wijze door elkaar gegooid. God, moraal en het gezin worden gediend in de strijd tegen het verderf. Alles is doortrokken van klassenloze generaliseringen (de huidige wereld, de tegenwoordige tijd, de mens, de man, de vrouw, enz.).
In de ene soap zijn de hoofdfiguren mensen met een bescheiden inkomen (politie- en overheidsambtenaren), maar in de andere wordt de hoofdrol waargenomen door een kapitalistische grootmagnaat plus familie. De patriarchale vader komt rauw en rechtstreeks uit voor wat hij is. In deze serie krijgt het kijkerspubliek vaak een juiste weergave te zien van klassenverhoudingen (baas-personeel, rijk-arm, werkgever-ondergeschikte). Natuurlijk geen oorzaken-analyse, De schuld ligt bij de individuele mentaliteit. De waarheden die gedebiteerd worden blijven constateringen en de verbale uitbarstingen van leden van het personeel blijven uitbarstingen. Aan klassenverschillen valt niet te tornen....
Interessant is, dat de broer van de grootmagnaat vice-president van de onderneming is en duidelijk ondergeschikt. Wie echt regeert, wordt niet verheeld: het grote kapitaal. De vraag blijft weer: wat doen de kijkers met deze juiste informatie?
De suggestie is je bij klassenverschillen neer te leggen, want je moet je plaats weten in het leven, anders loopt het niet goed met je af. Niet zelden komt de liefde op de proppen (christelijk ethisch) als reddende oplossing voor veel ongerief.
Kortom
Beide series zijn al aan hun tweeduizendzoveelste aflevering toe. Dus een blijvend - om niet te zeggen hardnekkig - verschijnsel. Er wordt veel naar gekeken, maar ook felle kritiek op geuit, en velen vinden het een wangedrocht. Het probleem is, dat de lagen van de bevolking op wie ze gericht zijn, juist diegenen zijn die politiek in beweging zouden moeten komen. De suggestie is dit niet te doen, maar hooguit een persoonlijke strijd om relatieproblemen in je naaste omgeving te voeren. Dus maatschappelijk-zijn los te koppelen van bewustzijn en zo onbewust te maken. Hetgeen ook onbewust handelen betekent of zelfs helemaal niet meer handelen, laat staan maatschappijbewust. Wat deze conservatief-reactionaire boodschap betekent, behoeft nauwelijks nog uitleg.