|
Op korte termijn zal de werkloosheid blijven stijgen en de productie dalen. Maar de Amerikaanse economie zal misschien binnen enkele jaren een opleving krijgen. Echter zorgwekkender is dat een terugkerende recessie in Amerika een dreiging vormt voor de rest van de wereld. We zien reeds verschijnselen van de neerwaartse spiraal die een onderdeel was van de Grote Depressie van 1929: recessie in Japan en delen van Oost-Azië en de stagnerende groei in Europa dragen ertoe bij en verergeren de economische teruggang in Amerika.
Ontwikkelingslanden hebben het meest te verliezen. Globalisering wordt aan mensen in de Derde Wereldlanden verkocht als een belofte van oneindige voorspoed - of tenminste meer voorspoed dan zij ooit hebben meegemaakt. Nu zal de Derde Wereld, met name Latijns Amerika, de schaduwzijde zien van haar verbinding met de Amerikaanse economie. Het was een bekend gezegde dat als Amerika nieste, Mexico verkouden werd. Als Amerika nu niest, vat een groot deel van de wereld kou. En volgens actuele gegevens niest Amerika nu niet slechts, maar heeft het een ernstige griep.
De werkloosheidcijfers van oktober tonen de hoogste maandelijkse stijging in de afgelopen twee decennia. Het gat tussen het potentiële Bruto Binnenlands Product (BBP) - wat het geweest zou zijn als wij een werkloosheidgraad van ongeveer vier procent hadden weten te handhaven - en wat momenteel geproduceerd wordt, is enorm. Volgens mijn berekeningen loopt het op tot 350 miljard dollar per jaar! Dit is een enorme verspilling van rijkdommen die wij ons absoluut niet kunnen veroorloven. In brede kring wordt aangenomen dat iedere groei (expansie) de zaden van haar eigen ondergang in zich draagt - en dat hoe groter de overmaat, hoe erger de teruggang zal zijn. De Grote Welvaartstoename (Great Boom) van de 90er jaren werd gekenmerkt door buitensporigheid. Irrationeel optimisme werd gevolgd door een bijna overeenkomstig pessimisme. Het consumentenvertrouwen bevindt zich op het laagste niveau van de afgelopen zeven jaar. De lage rente voor persoonlijke leningen, die kenmerkend was voor de 'Grote Welvaart', kan zelfs extra druk op de consumenten uitoefenen om hun huidige consumptie te verlagen. Het lijkt mij dat wij al voor 11 september op een recessie afstevenden.
De komende maanden zullen de cijfers duidelijk aantonen dat we er ons ronduit in bevinden. De economische kosten die de aanvallen met zich meebrachten gingen veel verder dan het directe verlies van bezit, of zelfs de ontwrichting van de luchtvaartmaatschappijen. Angst verhindert investeren. De stemming in het land ontmoedigt de kooplust die nodig is om de investeringsvermindering te neutraliseren. In ieder geval wordt het effect van het financiële beleid - de verlaging van de korte-termijnrente door de FED (de centrale bank in de VS) om de economie te stimuleren - reusachtig overdreven. Het financiële beleid is veel effectiever in het beteugelen van de economie dan in het stimuleren ervan tijdens een economische neergang, een feit dat langzaam duidelijk wordt nu de economie blijft krimpen, ondanks een groot aantal rentedalingen - de laatste was de tiende van dit jaar.
De belastingverlaging van de regering Bush, die ook verkocht werd als stimulans, zal waarschijnlijk de economie jaren stagneren. Nu bestaat er overeenstemming over dat een nieuw pakket stimuleringsmaatregelen nodig is; de president heeft het Congres opgedragen er voor te zorgen dat hij aan het eind van de maand er een op zijn bureau heeft. Het stimuleringsdebat heeft zich vooral geconcentreerd op de omvang van het pakket, maar daar gaat het helemaal niet om. Veel geld werd besteed aan de belastingverlaging van Bush, maar de 300 en 600 dollar-cheques die aan miljoenen Amerikanen zijn verzonden werden grotendeels op spaarrekeningen gestort.
Wat me nu zorgen baart is dat de nieuwe voorstellen - in het bijzonder die gemaakt werden in het, door de Republikeinen gecontroleerde Huis van Afgevaardigden - waarschijnlijk ook ineffectief zullen zijn. Men had groot vertrouwen in dit plan van belastingverlaging voor ondernemingen en mensen met top-inkomens. De rekening zou nul-komma-nul opleveren voor een modaal gezin van vier personen met een jaarinkomen van 50.000 dollar. Belastingverlichting aan ondernemingen voor gedane investeringen zal hun balans verbeteren, maar zal niet leiden tot meer investeringen nu we het zo nodig hebben. Overheidssteun aan luchtvaartmaatschappijen weerhield hen er niet van om werknemers te ontslaan, maar heeft wel het werkloosheidsprobleem verergerd.
De Republikeinse Senaatswet, die de regering steunt, zou in sommige opzichten de zaken zelfs erger maken door mensen met zeer hoge inkomens te bevoordelen. Bijvoorbeeld: mensen met een inkomen van 50.000 dollar per jaar zouden nog steeds niets meer krijgen, maar dit plan zou families die vijf miljoen dollar per jaar verdienen, 500.000 dollar in vier jaar opleveren en veel ervan als de economie zich hersteld heeft (zoals men hoopt). Het levert erg weinig op voor diegenen die het zouden moeten besteden en prikkelt niet tot investeren op dit moment.
Het is niet moeilijk om een programma te ontwikkelen met een veel groter succes voor de portemonnee. Het Amerikaanse verzekeringssysteem voor werklozen behoort tot de slechtste in de industrieel ontwikkelde landen; als je geld geeft aan mensen die hun baan hebben verloren tijdens deze recessie, wordt het snel uitgegeven. Tijdelijke belastingteruggaven bij investeren zou ook de economie kunnen helpen. Dat werkt net als een uitverkoop - het beweegt ondernemingen te investeren nu de economie het nodig heeft.
Bij iedere economische neergang moeten staten en steden hun uitgaven verlagen terwijl hun belastinginkomsten verminderen, waardoor de neergang verergert. Een programma met de staten waarbij de opbrengsten worden gedeeld zou snel kunnen worden gerealiseerd en zou deze achteruitgang kunnen voorkomen en zo vitale noodzakelijke openbare diensten behouden. Veel hoge winstgevende openbare investeringen kunnen snel plaatshebben. Bijvoorbeeld om onze vervallen scholen in de stedelijke volkswijken te renoveren. Dit mag allemaal klinken als partijpolitiek (Democraten), maar dat is het niet. Het zijn juist elementaire economische inzichten. Alleen als je werkelijk meent dat de economie geen stimulans nodig heeft, om het even of je denkt dat de economie niet in gevaar is, of omdat je denkt dat het financiële beleid wel de oplossing biedt, durf je het risico te lopen van een minimum-stimuleringsprogramma van het soort dat de Republikeinen vervaardigd hebben, in zowel het Huis van Afgevaardigden als de Senaat.
Maar waar het om gaat is niet hoe ik of andere economen dit zien, het gaat erom hoe markten, hier en in het buitenland, de dingen zien. Het feit dat de rente van middel- en lange-termijnstaatsleningen, met een vervaldatum van vijf of tien jaar of meer, niet lager werd parallel aan de korte-termijnrente is geen goed teken. Evenmin een goed teken is de mogelijkheid dat de rentevoet, die sommige bedrijven betalen voor leningen voor fabrieken en installaties, feitelijk omhoog is gegaan.
In 1993 leidde een plan voor belastingverhoging en uitgavenvermindering, dat geleidelijk ingevoerd werd en de verzekering aan de markt bood dat toekomstige tekorten lager zouden zijn, tot lagere lange-termijnrenten. Het zou dan ook geen verrassing moeten zijn dat de Bush-campagne, met zijn belastingverlaging en uitgavenverhoging exact het tegenovergestelde zou veroorzaken.
De FED controleert de korte-termijnrentevoet, niet die van de middel- en lange-termijn die bedrijven betalen als zij geld lenen voor investeringen, of consumenten als zij een hypotheek afsluiten voor het kopen van een huis, die nog steeds veel hoger is dan de korte-termijnrente, die nu het laagst is in 40 jaar. Wat het financiële beleid ook doet aan verlaging van korte-termijnrenten kan gemakkelijk door een verkeerd fiscaal beleid ongedaan worden gemaakt, waardoor het gat tussen korte- en lange-termijnrentes aanzienlijk kan worden vergroot; wat ook in aanzienlijke mate gebeurde.
Erger nog, Amerika is afhankelijk geworden van buitenlandse leningen om onze enorme handelstekorten te kunnen financieren. En de vermindering van de overschotten heeft dit blijkbaar verergerd (doorgaans de twee maatregelen tezamen).
Als buitenlanders juist minder vertrouwen in Amerika krijgen, zullen zij hun aandelenportefeuille veranderen en hun geld ergens anders besteden. Dit aanpassingsproces zelf kan de economie van de VS geweld aan doen. Vóór de terroristische aanvallen was het vertrouwen in de Amerikaanse economie vanuit het buitenland aangetast, door het uit elkaar spatten van de Dotcom zeepbel en het ineenschrompelen van de waarde van de aandelen.
De twee overgebleven steunpilaren waren de kwaliteit van ons economisch management en onze schijnbare veiligheid. Beide worden in twijfel getrokken - en het stimulansprogramma dat wet lijkt te worden, bevat niets om de angst van de buitenlanders weg te nemen.
Als voormalig Witte Huis-medewerker en daarna Wereldbank- functionaris, heb ik het geluk (of ongeluk) gehad economische verslechteringen en recessies over de hele wereld te kunnen waarnemen. Twee kenmerken zijn waard om vermeld te worden. Ten eerste: standaard economiemodellen doen het bijzonder slecht in zulke tijden; zij onderschatten bijna altijd de omvang van de neergang. Men vertrouwt op deze modellen op eigen verantwoording. Het IMF (Internationaal Monetair Fonds) en het ministerie van Financiën van de VS onderschatten de grootte van de Aziatische recessie van 1997 zeer - en deze fout was op zijn minst gedeeltelijk verantwoordelijk voor het rampzalige IMF-beleid in Indonesië, Thailand en elders.
Ten tweede: er zijn grote achterstanden en onomkeerbaarheden. Op het moment dat het duidelijk is dat de neergang diep is en een sterkere dosis medicijnen voorgeschreven wordt, duurt het zes maanden tot een jaar voor de effecten ten volle tot uiting zullen komen. Ondertussen kunnen de gevolgen zeer ernstig zijn. De bankroete ondernemingen kunnen niet zomaar opnieuw gaan functioneren. Economische neergangen zijn bijzonder ernstig als de economie is aangevallen door een aantal vijandige schokken. Markteconomieën zoals de onze zijn opvallend krachtig, zij kunnen een paar schokken weerstaan. Maar zelfs vóór het terrorisme ons land bereikte, was Amerika al behoorlijk geraakt. De aanvallen droegen bij tot politieke onrust bovenop de reeds bestaande grote economische onzekerheid.
Daar zitten we nu, aankijkend tegen een forse neerwaartse spiraal. Dit is het moment waarop verminderd vertrouwen in het economisch management zich laat gelden. John Maynard Keynes, de grondlegger van moderne macro-economieën - met inbegrip van het begrip de 'stimulus' (voorwaardelijke prikkel) - legde de nadruk op het belang en de grillen van investeerders: 'overlevingsdrang', dat is de onvoorspelbaarheid van hun optimisme en pessimisme. Maar verwachtingen, rationeel of irrationeel wat betreft de toekomst, zijn niet minder belangrijk voor consumenten. Diegenen die zich zorgen maken om hun baan te verliezen gaan zeer waarschijnlijk hun uitgaven verminderen en de opbrengst uit elke belastingverlaging sparen.
Het was een groot plezier om deelgenoot te zijn van de 'Grote Welvaart'. Iedere week bracht nieuwe records: het laagste werkloosheidscijfer in een kwart eeuw, de laagste inflatie in twee decennia, de laagste 'ellende-index' van de laatste drie jaar. Het goede nieuws bevestigde zichzelf voortdurend en het vertrouwen was de brandstof voor de expansie. We namen krediet waar we konden, maar ik wist dat veel op goed geluk gebeurde, en de regering Clinton en de FED ruimden de rotzooi niet op.
Nu brengt iedere week nieuwe records in de andere richting: de grootste toename van de werkloosheid en verval van productie in de afgelopen 20 jaar, de eerste daling van consumentenprijzen gedurende een kwartaal in bijna een halve eeuw, de traagste groei van het BBP (Bruto Binnenlands Product) in elke twee opvolgende jaren sinds 1930. Amerika's geliefde records, maar helaas dragen deze nieuwe bij aan de alreeds verbeten gevoelens van woede.
De Bush-regering zal niet proberen deze nieuwe records op zijn conto te schrijven; hij geeft liever de schuld aan 11 september. Osama bin Laden is een gemakkelijk excuus, maar de feiten zullen aantonen dat zijn moorddadige handlangers in het gunstigste geval de ontwikkelingen bevorderden en versnelden: de economie was al op weg naar een recessie.
Ik wou dat ik optimistischer kon zijn over ons economisch vooruitzicht. Ik ben bang dat al deze ontkenningen eenvoudigweg zullen bijdragen tot de recessie. Misschien heb ik het bij het verkeerde eind en zal de economie weer snel op eigen kracht herstellen. Maar wellicht heb ik gelijk en zal zonder een effectieve stimulans de Amerikaanse economie steeds dieper in een recessie geraken en zal de rest van de wereld meegetrokken worden. Een ineffectieve stimulans kan zelfs slechter zijn: het kan de begrotingsvooruitzichten schaden en middel- en lange-termijnrente verhogen. En als we de onjuiste aanspraken zien zoals ze zijn, zal het vertrouwen in onze economie en het economisch management verder verslechteren. We hebben een eerste dosis van dit specifieke medicijn gehad, we hebben er zeker niet nog een nodig.
Joseph Stiglitz kreeg in oktober de Nobelprijs voor economie toegekend. Hij is professor aan de Columbia Universiteit, was hoofd van de Raad van Economische Adviseurs van 1995-1997 en Economisch Directeur van de Wereldbank van 1997-2000.
(*) Washington Post, 11-11-2001, vertaling Tineke van der Klift.