De VS die een bruggenhoofd in Centraal-Azië gekregen hebben in de loop van de antiterrorismecampagne tegen Afghanistan, overwegen nu om hun militaire aanwezigheid in de regio uit te bouwen om zich daar politiek te profileren. Deze activiteit roept vanzelfsprekend weerstand op bij Rusland en China, die Kazachstan, Kirgizstan, Oezbekistan en Tadzjikistan beschouwen als hun achtertuin. Sinds het begin van het VS-offensief tegen Afghanistan's Taliban-leger en het terroristisch netwerk Al-Qaeda van Osama Bin Laden, hebben het Pentagon en zijn bondgenoten Oezbekistan en Kirgizstan gebruikt als uitvalsbases voor militaire operaties en als doorgang voor humanitaire bijstand. Kazachstan en Tadzjikistan herbergen geen legereenheden op hun grondgebied, maar zij hebben hun luchtruim en hun vliegvelden aan de VS-luchtmacht aangeboden voor operaties in Afghanistan. Geallieerde legerdeskundigen zijn nu de vliegvelden in Tadzjikistan aan het inspecteren met het oog op toekomstige militaire missies in de regio.
Ongeveer 2000 VS-manschappen zijn al werkzaam in het vroegere Sovjet-gedeelte van Centraal-Azië, vooral op het Khanabad-vliegveld in het zuiden van Oezbekistan, tegen de grens met Afghanistan. Op 28 december jl. zei de president van Oezbekistan, Islam Karimov, dat hij geen einddatum vastgesteld had waarop de VS-troepen van de basis moeten vertrekken. Ofschoon de anti-Taliban oorlog op zijn einde loopt, bouwt het Pentagon de militaire faciliteiten uit op Manas' internationale vluchthaven - 30 km van de hoofdstad van Kirgizstan, Bishkek - om plaats te bieden aan 3000 manschappen. En het parlement van Kirgizstan stemde toe in een militaire VS-basis in Manas voor één jaar. Ook in een ander opzicht is de VS zich aan het nestelen in de regio: de 'New York Times' van 10 januari meldt dat militaire beleidsmakers van de VS overwegen om iedere zes maanden hun troepen te rouleren in de regio waardoor technische hulp en oefeningen opgevoerd kunnen worden met Centraal-Aziatische landen.
Washington's doelen in de regio blijven wat duister. Amerikaanse deskundigen menen dat de langdurige militaire presentie nodig is om terugkeer van de Taliban tegen te gaan en om te garanderen dat alle restanten van de Al-Qaeda worden uitgeroeid. Ook wordt het argument gehoord dat VS-troepen nodig zijn om de ISAF (International Security Assistence Force) te beschermen, die is gevestigd in de Afghaanse hoofdstad Kaboel, om de nieuwe interim-regering te helpen de vrede te stabiliseren.
Maar er zijn aanwijzingen dat Washington verdergaande doelen beoogt. In een verklaring afgelopen maand voor de congrescommissie van Buitenlandse Zaken vertelde Elizabeth Jones - de tweede staatssecretaris voor Europese en Euraziatische zaken - dat de regering van president G.W. Bush hoopt, dat een blijvende aanwezigheid van de VS in Centraal-Azië de economische ontwikkeling ter plaatse zal opvoeren en democratische hervormingen zal teweegbrengen. Op 7 januari maakte senator Joseph Lieberman op de luchtbasis Bagram bij Kaboel een opmerking die eveneens slaat op een nieuwe wijziging in de politiek van Washington: "Tegen een hoge en pijnlijke prijs hebben wij op 11 september geleerd wat het gebrek aan betrokkenheid bij Centraal-Azië ons gekost heeft; wij zullen dat niet opnieuw laten gebeuren". En met nog duidelijker bewoordingen in de 'New York Times' van 8 januari, zei onderminister van Defensie James Wolfowitz dat met het opvoeren van de militaire aanwezigheid in Centraal-Azië "de VS een boodschap willen geven aan landen in de regio - speciaal Oezbekistan - dat zij niet vergeten worden en dat de capaciteit er is om terug te komen zo vaak dit nodig zal zijn". Oezbekistan heeft getoond een loyale bondgenoot van de VS te zijn tijdens de anti-Taliban-operatie; men speculeert erop dat het autoritaire regime van Karimov er substantiële economische hulp voor zal terugkrijgen. Oezbekistan's regeringskrant heeft op 6 december details gepubliceerd van een economische overeenkomst, waarover in Washington een paar weken eerder onderhandeld was. Hierin werd vermeld dat de VS 150 miljoen dollar aan leningen en giften, om economische hervormingen te steunen in deze Centraal-Aziatische staat, heeft beloofd.
Een bericht, gepubliceerd in de 'Washington post' van 6 januari meldde daarenboven dat de regering Bush van plan is een wet uit de koude oorlog af te schaffen die voorwaarden oplegt aan een aantal vroegere Sovjet-republieken betreffende hun handelsrelaties met de VS op grond van de naleving van de mensenrechten. Het dagblad citeerde VS-functionarissen die verklaarden dat landen als Armenië, Azerbeidzjan, Kazachstan, Moldavië, Tadzjikistan, Turkmenistan, Oekraïne en Oezbekistan spoedig door Amerika volledig gerespecteerd zullen zijn. Rusland zal komend voorjaar op gelijke wijze behandeld worden. De plannen zijn door analisten controversieel bevonden, zij geloven dat de VS de boodschap afgeven dat zij schendingen van mensenrechten in sommige van deze landen wel door de vingers zien in ruil voor hun loyaliteit. Een financiële compensatie vooraf aan hun medewerking aan de militaire expansie in hun land is ook in Kirgizstan in discussie, waar de eerste minister, Kurmanbek Bakiev, vorige maand zei dat de aanwezigheid van duizenden Amerikaanse militairen een goudmijn zou betekenen voor het verarmde land. Kabai Karabekov, voorheen presidentieel woordvoerder, nu voorzitter van een parlementaire commissie voor informatie, verklaarde dat het besluit van het parlement om leger en luchtmacht van de VS op eigen grondgebied toe te laten, ingegeven was door strategische belangen op lange termijn en niet door directe financiële verwachtingen. "De situatie in Centraal-Azië is aan het veranderen en als wij deze politieke tendens niet volgen zal Kirgizstan - en niet de Amerikanen - in de problemen komen. Ik denk dat dit besluit [om de bouw van de VS-basis bij Manas toe te staan] een zuiver politiek besluit is en dat het eerst en vooral gericht is op de garantie van veiligheid voor onze landsgrenzen. Dat wij deze basis hebben toegestaan moet niet alleen beschouwd worden als steun aan de VS. Het geeft ook blijk van de steun voor Kirgizstan door Amerika ter bestrijding van het terrorisme". Karabekov zei dat velen in Kirgizstan vrezen dat de situatie in Afghanistan nog lange tijd instabiel zal blijven en hij hoopt dat de aanwezigheid van de troepenmacht van VS en NAVO in het land een afschrikwekkende werking heeft op rebellen die onze grenzen willen overschrijden.
Vóór 11 september beschouwde Kirgizstan de IMU (Islamitic Movement of Oezbekistan) als de grootste bedreiging van de veiligheid. IMU-strijders voerden in 1999 en 2000 verschillende gewapende en moorddadige invallen uit in de zuidelijke Batken-regio, voor zij uitweken naar Afghanistan. De VS-regering plaatste deze beweging - die twee jaar geleden verantwoordelijk werd gesteld voor een serie bomaanslagen in Tasjkent, hoofdstad van Oezbekistan - op de zwarte lijst van organisaties met banden naar Al-Qaeda. Vrees voor gewapende invallen vanuit Afghanistan zijn door Moskou gebruikt om zijn militaire presentie te rechtvaardigen in het naburige Tadzjikistan, waar naar schatting 20.000 Russische soldaten gestationeerd zijn in de hoofdstad Dushanbe en langs de 1400 km lange Tadzjiks-Afghaanse grens. Tadzjikistan, Kirgizstan en Kazachstan zijn leden van het CIS-collectief veiligheidspact, een militaire alliantie onder Russische leiding die ookArmenië en Wit-Rusland omvat.
In een vraaggesprek met verslaggevers in Astana, hoofdstad van Kazachstan, waarschuwde Gennadii Seleznev, een woordvoerder van de Russische Doema dat elk besluit van Kirgizstan of Tadzjikistan om vreemde troepen op hun grondgebied toe te laten alleen met toestemming van Moskou genomen kan worden. "Ik denk dat presidenten, regeringen en parlementsleden zorgvuldig moeten onderzoeken wat de status moet zijn, welke opstelling verwacht wordt, van de buitenlandse militaire onderdelen in Kirgizstan en Oezbekistan. Hoe zij zich moeten gedragen in Tadzjikistan, op welke juridische gronden, voor hoelang, enzovoort. Dit zijn, vanzelfsprekend, zaken waarvoor wij niet onverschillig kunnen blijven. CIS-landen die lid zijn van de Collective Security Treaty, (Collectief Veiligheids Verdag) die ik net genoemd heb, kunnen geen zelfstandige beslissing nemen zonder overleg met de anderen. Wij wensen geen permanente VS-bases hier in de Centraal-Aziatische regio." Het is onzeker hoe Moskou zal reageren op een langdurige militaire VS-stationering in deze streek, maar commentaren van lokale politieke leiders suggereren dat Seleznev's dreiging de Centraal-Aziatische staten er niet van af zullen brengen om westerse legers en bases op hun gebied toe te laten. Vice-president, Karabekov, van Kirgizstan wees er op dat Moskou er niet in slaagde Bishkek te steunen in de strijd met IMU-invallen en liet er geen twijfel over bestaan dat zijn regering het recht had om elders militaire steun te zoeken. Gevraagd of Kirgizstan's lidmaatschap van het CIS een hindernis kon zijn voor het stationeren van VS-troepen op hun grondgebied, antwoordde Karabekov: "Ik geloof niet dat dit de ontwikkelingen zal tegenhouden. Als alle leden van het pact zich gedragen als Rusland is het pact geen lang leven beschoren. Weet je, de afstand in vogelvlucht tussen Bishkek en Moskou is langer dan tussen Bishkek en Kaboel. Ook wij moeten denken aan onze veiligheid."
Als Kirgizstan, Tadzjikistan en Oezbekistan door zouden gaan met hun plannen om voor langere tijd VS en NAVO-troepen op hun grondgebied toe te laten, dan zou dit - in de ogen van Moskou - de opstelling van nog een andere Centraal-Aziatische staat kunnen aanscherpen, namelijk Turkmenistan. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie volgde Turkmenistan een politiek neutrale koers. Het is geen lid van het CIS en president Saparmurat Niyazov heeft sinds 1992 de meeste CIS-conferenties geboycot. Turkmenistan weigerde zijn luchtruim en luchthaven te openen voor VS-vliegtuigen gedurende de anti-Taliban-oorlog. Op 9 januari voerde Niyazov een gesprek met Igor Ivanov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, ter voorbereiding van zijn bezoek aan Moskou later in de maand. Een correspondent voor Radio Free Europe in Turkmenistan meldt dat bij dit gesprek Niyazov een Russisch aanbod afwees om zich aan te sluiten bij de SCO (Shanghai Cooperation Organisation), een economisch- en veiligheids-samenwerkingsverband dat, behalve Rusland en China, ook Kazachstan, Kirgizstan Tadzjikistan en Oezbekistan omvat. Ministers van Buitenlandse Zaken van de SCO-leden kwamen bijeen in de Chinese hoofdstad Beijing. De bijeenkomst leverde weinig concrete resultaten op en deskundigen menen dat de toekomst van de SCO onzeker is als de VS een militaire aanwezigheid in Centraal-Azië behoudt en de landen daar uitzien naar een alternatieve veiligheidsparaplu.