Crisisbarometer

Door Wil van der Klift

Vanaf midden november 2001 hield Manifest de golf van (massa)ontslagen in Nederland, en elders op de wereld, voor zover de media daarover berichten, bij. We telden het totale banenverlies, niet het veel grotere aantal mensen dat 'afvloeide'. Achter die cijfers gaat een echte economische crisis schuil die zich steeds verder verdiept. De komende periode zullen we de nadruk meer gaan leggen op de inkomensgevolgen van de crisis, terwijl inmiddels de werkloosheid blijft toenemen.

De groei van de werkloosheid gaat gestaag door. In de maanden juni tot en met augustus van dit jaar telde het CBS gemiddeld, gecorrigeerd voor seizoensinvloeden, 175.000. Zes maanden geleden telde Nederland nog 137.000 geregistreerde werklozen. Daarmee is de werkloosheid met 6.000 personen per maand gestegen. In een jaar tijd groeide het aantal werklozen met 31.000. Eerdere berichten van het CBS dat de werkloosheid met 7.000 à 8.000 per maand toeneemt, zijn nu bijgesteld naar een maandgroei van 6.000. De werkloosheid zal dit en komend jaar fors groeien. Uit de Macro Economische Verkenning van het Centraal Planbureau blijkt dat de werkloze beroepsbevolking (een andere graadmeter dan die van het CBS) in 2002 op 300.000 staat en dat er volgend jaar nog eens 95.000 werklozen bij komen.

Banengroei bedrijfsleven ten einde

Voor het eerst in acht jaar is de werkgelegenheid in het Nederlandse bedrijfsleven afgenomen, vooral in de industrie. Ook het aantal vacatures neemt fors af. Alleen doordat het aantal banen bij de overheid nog steeds stijgt, neemt de totale werkgelegenheid nog licht toe, namelijk met 1,1 procent in het tweede kwartaal ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. Het aantal banen in het bedrijfsleven is sinds vorig jaar gekrompen met 0,1 procent tot 5,2 mln. De werkgelegenheid in de industrie nam af met 1,6 procent. Bij de overheid en in het onderwijs groeide het aantal banen met 3,9 procent.

Het CBS constateert een 'ommekeer op de arbeidsmarkt'. Met de snelle afname van de economische groei loopt nu ook de werkgelegenheid terug. Tegelijkertijd stijgt de werkloosheid en neemt het aantal openstaande vacatures af. De afname van het aantal openstaande vacatures is in het tweede kwartaal versneld. Vergeleken met vorig jaar nam het aantal af met 31,5 procent. Vorig kwartaal was de teruggang nog 23,2 procent. Ook hier doet de daling zich volledig voor bij het bedrijfsleven. Het aantal openstaande vacatures bij de overheid bleef stabiel op 16.000. In het bedrijfsleven daalde het aantal openstaande vacatures met 34,4 procent tot 146.000. Binnenkort zullen echter ook bij de overheid aanzienlijke hoeveelheden banen verdwijnen. Bij de provincie Limburg zullen bijvoorbeeld de komende twee jaar bijna 100 formatieplaatsen sneuvelen. Op dit moment zijn er 944 voltijdbanen. Het aantal rijksambtenaren moet met 5 procent omlaag en daarbovenop moeten ministeries nog 4 procent inleveren als gevolg van efficiëntiemaatregelen en wordt gesneden in de Melkert-banen. De vooruitzichten voor de komende periode zijn dus zeer negatief, dat wordt ook in ondernemersland gezien.

Bedrijven stellen investeringen uit

Nederlandse ondernemingen met twintig tot vijfhonderd werknemers zijn somberder geworden over de economische vooruitzichten. Slechts 18 procent van de directeuren denkt dat de economische situatie volgend jaar zal verbeteren en 53 procent verwacht een verslechtering. De ondervraagdeondernemers lijken hun winst op peil te willen houden door sterk in de kosten te snijden. Middelgrote bedrijven denken meer te kunnen doen met minder mensen. Gezien de onzekere economische ontwikkelingen stellen veel middelgrote ondernemingen nieuwe investeringen uit. Maar juist investeringen vertalen zich op termijn in een groei van de economie en werkgelegenheid. Besparen op je personeel kun je niet jarenlang volhouden om geld te blijven verdienen. En deze kapitalistische logica beantwoord volledig aan een marxistische wetmatigheid: zonder personeel geen meerwaarde en dus ook geen groei.

Crisis slaat echter wild om zich heen

Een paar voorbeelden:

Financiële concerns
Het Zwitserse financiële concern Swiss Life gaat ingrijpend reorganiseren na slechte resultaten in het eerste halfjaar. Hierdoor gaan tot eind 2004 zevenhonderd banen verloren. Ook in Nederland worden er arbeidsplaatsen geschrapt. Een woordvoerder van Zwitserleven zei woensdag dat het gaat om enkele tientallen van de ongeveer 700 arbeidsplaatsen.
De Duitse verzekeringsreus Allianz grijpt hard in bij bankdochter Dresdner Bank. Er verdwijnen 3.000 werknemers bij de derde bank van Duitsland. De ontslagen komen bovenop de 8.000 die Dresdner eerder aankondigde. De verliezen bij Dresdner zijn vooral te wijten aan wanbetalende grote bedrijfsklanten in de Verenigde Staten en Latijns Amerika. Ook het slechte klimaat op de financiële markten speelt een rol.
Beursgangen, fusies en overnames, lucratieve zaken voor zakenbanken, zijn er de laatste anderhalf jaar nauwelijks geweest. Daarmee staat een groot deel van het apparaat van de zakenbank stil. Dresdner Bank zet ook het mes in het personeelsbestand van een aantal buitenlandse vestigingen. Bij het kantoor in New York verdwijnen driehonderd banen en bij de vestiging in Londen komen tweehonderdzeventig mensen op straat te staan.
De Amerikaanse effectenmakelaar Schwab schrapt 1.800 banen bovenop de 7.200 werknemers die vorig jaar al op straat werden gezet. Sinds maart vorig jaar zijn op Wall Street bij handelaren in aandelen 54.000 banen geschrapt.
Telecomsector: Buigen of barsten
In de telecomsector worden herfinanciering en schuldreductie steeds belangrijker. Op het gebied van datacommunicatie zijn al veel bedrijven, waaronder KPNQwest en Global Crossing, aan hun schuldenlast bezweken. De rij met bedrijven in de gevarenzone is met onder andere Worldcom, Energis en NTL schier oneindig. Bij de vestiging in Amsterdam van het Amerikaanse telecomconcern Worldcom verdwijnen een 'paar honderd' van de in totaal ruim duizend banen. Een deel van de reductie zal via gedwongen ontslagen plaatsvinden. Het telecomconcern gaat in heel Europa tweeduizend banen schrappen. Daarmee reduceert het bedrijf het aantal werkplekken buiten de Verenigde Staten met een kwart. De uitval van deze bedrijven helpt de overblijvers, zoals bijvoorbeeld Colt Telecom (gaat 8.000 banen schrappen. In februari van dit jaar schrapte het ook al 500 banen) en Versatel, aan nieuwe omzetmogelijkheden, mits zij de daarvoor benodigde investeringen kunnen opbrengen.
Ook op de Duitse mobiele markt zijn verschuivingen aan de gang. De Spaans-Finse joint venture Quam is al van het toneel verdwenen. Zonder herstructurering of steun van de overheid is het Duitse Mobilcom het volgende slachtoffer (Mobilcom schrapt 1.850 banen. Er werken nog 5.500 mensen). Dat zou betekenen dat van de aanvankelijke zes Duitse umts-licentiehouders er slechts vier overblijven, nog voordat de introductie van umts een feit is. Deze vier, waaronder E-plus, kunnen direct profiteren nu de concurrentie afneemt. SBC Communications, het op een na grootste Amerikaanse lokale telefoniebedrijf, schrapt nog eens 11.000 banen. De maatregel wordt getroffen wegens de teruglopende verkopen. Eerder dit jaar schrapte de onderneming al 10.000 banen.
Telecomproducenten
Alcatel, de Franse producent van telecomapparatuur bereidt zich voor op de zoveelste ontslagronde, waarbij 10.000 banen worden geschrapt. Alcatel verwacht nu eind volgend jaar 60.000 werknemers in dienst te hebben. Begin vorig jaar stonden er nog 130.000 werknemers op de loonlijst.
Het bedrijf verwacht in de tweede helft van dit jaar een 10 procent lagere omzet te behalen, vergeleken met de eerste zes maanden. Eerder ging het concern nog uit van een gelijkblijvende omzet. Alleen al de afgelopen vijf kwartalen verloor Alcatel 7,5 mrd euro. Alcatel heeft net als zijn concurrenten Nortel, Lucent (verloor het afgelopen jaar 10 miljard dollar) en Ericsson last van de ingezakte vraag naar apparatuur voor telecomnetwerken. Nortel (van 95.000 naar 35.000), Ericsson (van 92.000 naar minder dan 70.000) en Lucent (van 115.000 naar 45.000) en Alcatel zullen uiteindelijk, de recente plannen inbegrepen, 222.000 banen hebben geschrapt.
Alcatel, Nortel en Ericsson hebben hun aandelenkoers het afgelopen anderhalf jaar zien wegsmelten. Sinds begin vorig jaar zijn alle vier de bedrijven meer dan 95 procent in waarde gedaald. De sector houdt ook voor volgend jaar rekening met afnemende verkopen. Om de problemen het hoofd te bieden, proberen de netwerkbouwers met man en macht hun omzet waarbij quitte wordt gedraaid te verlagen. Dat kan het snelst door massaal werknemers te ontslaan, zo hebben ze ontdekt.