De economische crisis in Nederland
Door Jos van Bergen
De economische crisis is wereldwijd uitgebroken. De aandelenbeurzen in de VS, Europa en Japan kelderen waardoor vele biljoenen al in rook zijn opgegaan. Bedrijven worden gesloten, medewerkers op straat gegooid. Pensioenfondsen komen in de problemen waardoor de premies omhoog moeten en uitkeringen in gevaar komen. Een kleine greep uit het dagelijkse nieuws dat aangeeft dat de wereldeconomie zich in zwaar weer bevindt. In dit nummer van Manifest aandacht voor Nederland.
Ook Nederland kan zich natuurlijk niet aan de algehele misère onttrekken. De financiële resultaten van bedrijven staan onder zware druk door lagere omzetten, extra afschrijvingen op deelnemingen en extra stortingen in de bedrijfspensioenkassen. De dalende beurskoersen hebben direct invloed op de resultaten van ondernemingen. Philips heeft dit jaar reeds 1,8 miljard euro afgeboekt op belangen in andere bedrijven, met name op dat in Vivendi, en nieuwe afboekingen op de belangen in o.a. Atos Origin en LG Philips staan nog voor dit jaar op de agenda. Daar komt nog bij dat het bedrijf dit jaar reeds 480 miljoen euro aan pensioenpremies bijgedragen heeft. Wat voor Philips geldt, gaat evengoed op voor een groot deel van het Nederlandse bedrijfsleven. De extra afschrijvingen op deelnemingen en extra stortingen in de pensioenkassen gaan direct ten koste van het resultaat zodat de winsten verder onder druk komen. Lagere winsten vertalen zich op hun beurt weer in lagere beurskoersen, waarmee het kringetje rond is. De lagere beurskoersen maken weer extra afboekingen en extra stortingen noodzakelijk die weer ten koste gaan van de winsten waardoor de beurskoersen nog verder zakken. De neergaande spiraal van de stagnerende omzetten wordt hierdoor versterkt.
Maatregelen
Om deze spiraal te doorbreken zijn bedrijven genoodzaakt ingrijpende maatregelen te treffen. Voorraden worden verlaagd, lopende projecten gestopt en nieuwe projecten uitgesteld, lonen worden bevroren of zelfs verlaagd, pensioenpremies worden verhoogd, op interne diensten zoals schoonmaak en catering wordt bezuinigd, delen van het bedrijf worden verkocht. Als dit niet voldoende is moeten mensen worden ontslagen, wordt het bedrijf gereorganiseerd, worden delen van het bedrijf verplaatst naar goedkopere gebieden of zelfs helemaal gesloten. En als al deze maatregelen niets uithalen volgt uiteindelijk uitstel van betaling en het faillissement. In dit stadium van de neergang en uitverkoop van de onderneming is de beurskoers inmiddels gedaald tot hoogstens enkele dubbeltjes. Het kapitaal is dan vrijwel geheel in rook opgegaan.
Ziek van crisis
De problemen in de Nederlandse economie gaan aan geen enkel bedrijf voorbij. In bijna alle bedrijven, en ook bij de overheid, is de financiële druk in de organisatie voelbaar. Werknemers worden niet alleen geconfronteerd met stijgende pensioenpremies, maar ook met bezuinigingen op onkostenvergoedingen en met verlaging van omzet- of winstgerelateerd inkomen. Als de druk verder stijgt neemt ook de psychische belasting toe. De interne bezuinigingsmaatregelen, de onzekerheid over de eigen arbeidsplaats en de stijgende werk- en prestatiedruk maken het werk er niet prettiger op en leggen een zware psychische last op de medewerkers, die uiteindelijk kan leiden tot lichamelijke en psychische klachten en zelfs tot een complete burnout. In de afgelopen tijd is het aantal mensen, dat als gevolg van deze toenemende druk volledig afgebrand is, schrikbarend gestegen. De achtergrond van deze ernstige ziekte moet niet gezocht worden bij de "zwakte" van de individuele mens, maar bij de bedrijven en instellingen die genoodzaakt zijn "kosteneffectief" te werken, een noodzaak die extra vergroot wordt naarmate de financiële resultaten sterker onder druk komen en de overheid meer moet bezuinigen. Het is dan ook buitengewoon cynisch dat uitgerekend deze groep van zieken in de reorganisatieplannen voor de WAO buiten de boot valt.
De ellende verspreidt zich
Hoewel de druk in het gehele bedrijfsleven en bij de overheid voelbaar is, neemt die in de afzonderlijke bedrijfstakken in verschillende mate toe. Terwijl de misère in de telecomindustrie, die het eerste slachtoffer was, nauwelijks is te overzien, bleef de omzet van Philips in het derde kwartaal op peil en ook Unilever behaalde goede resultaten. Dit neemt echter niet weg dat de crisis zich langzaam maar zeker over de gehele industrie verspreidt, in de ICT van de telecom via de computertechnologie naar chipmachinebouwers. Corus in de staalindustrie verkeert in zwaar weer, door bezuinigingen bij de kantoorinrichtingen verkoopt Buhrmann minder kantoormeubels en door bezuinigingen op automatiseringsprojecten zijn bedrijven zoals CMG, Ordina en Getronics in de problemen gekomen. Deze bedrijven zijn op hun beurt weer genoodzaakt de nodige maatregelen te nemen om kosten te besparen en het hoofd boven water te houden. Na een loonsverlaging van 20 procent is dit uiteindelijk bij Aino mislukt, het bedrijf verkeert in surséance van betaling. Verder heeft ook de economische crisis in andere delen van de wereld invloed op de resultaten, zoals bij Ahold in Zuid-Amerika. De handel neemt zienderogen af hetgeen blijkt uit de dalende cijfers voor import en export.
Een poot uitgedraaid
Hoe groot de belangen zijn blijkt wel uit de gebeurtenissen bij KPN, dat als gevolg van de enorme investeringen in UMTS-licenties in ernstige financiële problemen raakte. Topman Scheepbouwer, afkomstig van TPG, werd aangesteld om orde op zaken te stellen en de enorme kapitalen, die verschillende banken in KPN hadden gestopt, van de ondergang te redden. Ongeacht het resultaat van deze reddingsactie wist Scheepbouwer een uitstekend inkomen voor zichzelf te bedingen. Een enorm optiepakket voor het geval hij zou slagen, een fantastische gouden handdruk voor als hij zou falen. Nadat hij zich op deze wijze verzekerd had van zijn eigen financiële toekomst zette hij direct 5.000 KPN-medewerkers op straat, beroofde hij dus 5.000 mensen niet alleen van hun financiële toekomst, maar ook van hun financiële heden. Aangesteld om het kapitaal van de ondergang te redden maakte hij dus de loonarbeider tot slachtoffer. Niet alleen de mensen die moesten vertrekken, maar ook de werknemers die mochten blijven, want die moesten het werk van hun ontslagen collega's opvangen. Bovendien werden hun lonen twee jaar lang bevroren, zodat zij bij een inflatie van rond vier procent per jaar feitelijk ruim acht procent inleverden. Het resultaat: minder inkomen voor meer werk. De klanten van KPN werden vervolgens opgescheept met een fikse tariefsverhoging en een dubbele rekening. Het abonnementsgeld moest niet achteraf maar vooraf betaald worden, een kunstje dat hij had afgekeken van ex-minister van financiën Kok: de inkomsten voor nog te leveren diensten vooraf innen, en de uitgaven voor reeds afgenomen diensten - de lonen en salarissen van het personeel - achteraf betalen. Medewerkers en klanten wordt dus noodgedwongen een poot uitgedraaid om zelf niet ten onder te gaan. Scheepbouwer laat zich voor veel geld verlagen tot de verlengde arm van het kapitaal om de reddingsactie op kosten van anderen uit te voeren.
Systeemcrisis
Deze actie staat niet op zich, overal is de druk voelbaar. Het treinkaartje wordt bijna tien procent duurder "om extra vertraging te voorkomen", de premie voor de ziektekostenverzekering gaat fors omhoog "om langere wachttijden in de gezondheidszorg te voorkomen", overal worden postkantoren, bankkantoren en NS-loketten gesloten om de klant "beter van dienst" te kunnen zijn. Terwijl steeds meer mensen op de kleintjes moeten letten exploderen aan alle kanten de prijzen. De economische crisis drukt als een loden last op het gehele maatschappelijke leven. Harder werken voor minder geld waar bovendien steeds minder van gekocht kan worden, toenemende druk op het werk, afnemende kwaliteit van de dienstverlening, toenemende onzekerheid over de toekomst, ziekte, burnout. Kortom, zowel in materiële als immateriële zin holt de kwaliteit van het bestaan achteruit. Ziehier de fantastische zegeningen van het veelbejubelde kapitalisme. En dit is nog maar het begin van een neergaande spiraal waaraan naar verwachting voorlopig geen einde zal komen. De opgaande lijn is omgeslagen in een neergaande, de opbouw omgeslagen in afbraak. Zelfs topman Rijkman Groenink van ABN Amro spreekt over een mogelijke "systeemcrisis". Als die inderdaad uitbarst, is de beer pas goed los.
Stank
De huidige tijd ademt de sfeer van crisis, niet alleen van economische crisis, maar ook van politieke crisis waarbij de LPF ontspoorde en het kabinet Balkenende ten val kwam, en van oorlog. De economische crisis, de crisis in het kapitaal dringt door tot in de diepste poriën van de maatschappij en verspreidt overal de stank van verrotting in een sfeer van onderlinge concurrentie, van toenemende druk door "afrekenen op resultaat", van de oorlog van allen tegen allen. Wie het hoofd in deze oorlog niet boven water kan houden, wie zijn hoofd verliest en noodgedwongen uit stelen gaat, wordt bestempeld tot crimineel of allochtoon of terrorist en verantwoordelijk gemaakt voor al deze maatschappelijke stank. Opsluiten, die crimineel! Afmaken, die Hoessein! De maatschappij verliest zijn menselijkheid, de mens in die maatschappij verliest zijn menselijkheid en zijn verstand, de mens raakt steeds meer gedesoriënteerd en uiteindelijk verliest hij zichzelf helemaal, verlaagt hij zich tot "onmens", een mens als Scheepbouwer, aanhangsel van rottend kapitaal. Het resultaat is een samenleving waarin we niet samen, maar tegen elkaar in leven, elkaar meedogenloos het leven zuur maken in een strijd op leven en dood. De sfeer van het rottende kapitaal, van de concurrentie in de economie van de vrije markt verwordt tot de doodsstrijd in de maatschappij waarbij velen het leven laten. Zelfs geen duizend debatten over waarden en normen kunnen deze voortgaande verrotting van binnenuit stoppen. Het is de voortsluipende crisis in het kapitalisme.
