Oranjegevoelens en luchtbellen
Door Jos van Bergen
De economische crisis slaat hard toe. Zowel de president van De Nederlandsche Bank, Nout Wellink, als de nieuwe minister van Economische Zaken, Laurens Jan Brinkhorst (D66), verwacht dat de Nederlandse economie dit jaar niet of nauwelijks zal groeien. Volgens Brinkhorst zal de werkloosheid toenemen met 130.000 personen. In het midden- en kleinbedrijf staan 150.000 banen op de tocht. Steeds meer mensen raken in grote financile problemen.
In het eerste kwartaal is het aantal schuldsaneringen gestegen met veertien procent tot 2.535, het aantal executoriale verkopen van woningen steeg in de eerste vier maanden van dit jaar met 25 procent tot 275, en ook het aantal faillissementen is weer fors gestegen.
Ook in andere rijke landen nemen de problemen hand over hand toe. Resona bank, de vijfde bank van Japan, werd middels een kapitaalinjectie van veertien miljard dollar door de Japanse centrale bank van de ondergang gered. Om de belabberde schuldpositie van het Japanse bedrijfsleven te verlichten zal de centrale bank schulden opkopen ter waarde van 8,5 miljard dollar in drie jaar. Maandelijks koopt de bank voor ruim tien miljard dollar aan staatsobligaties om geld in de economie te pompen. Voor de 445 miljard dollar aan slechte leningen van de Japanse banken heeft de centrale bank een bedrag van ruim 25 miljard dollar gereserveerd. Deze maatregelen geven aan dat de financiële wereld in Japan op het randje van de afgrond balanceert.
Algehele malaise
In Duitsland heeft de werkloosheid het hoogste niveau sinds de val van de muur bereikt. Deutsche Bahn schrapt daar bovenop 40.000 banen. De vijf grootste Duitse banken verkopen een gedeelte van hun leningen om hun wankelende financiële positie te verbeteren. In de door Bondskanselier Schröder (SPD) doorgezette Agenda 2010 wordt de sociale zekerheid afgebroken om de welvaartsstaat te behouden. Grote sociale onrust is het gevolg. In Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk en Zweden wordt op grote schaal gedemonstreerd of gestaakt, onder meer voor behoud van loon en pensioenrechten. In de VS worden loonsverlagingen in de luchtvaart doorgevoerd, bij Federal Express worden 14.000 banen geschrapt. De Amerikaanse dollar heeft zijn neerwaartse beweging hervat. Het kapitaal in de VS zoekt zijn heil weer in aandelen, obligaties en onroerend goed. Ook de prijs van goud, vanouds bekend als vluchthaven in slechte economische tijden, is flink gestegen. Het regime van president Bush is onverminderd op oorlogspad. Wordt het volgende slachtoffer Cuba, Noord-Korea of Iran?
Oranjegevoel
In Nederland eist VNO-NCW een loonsverhoging die "sterk richting nul" gaat, het MKB eist zelfs nul procent. Minister-president Balkenende doet een beroep op het "oranjegevoel" en ieders "eigen verantwoordelijkheid". Terwijl ook hier de werkloosheid hard oploopt en de sociale zekerheid wordt afgebroken legt hij de verantwoordelijkheid voor de economische crisis eenzijdig bij de werknemers. Tegelijkertijd deinst hij er niet voor terug een misplaatst beroep te doen op nationalistische gevoelens. Terwijl mensen op straat gezet worden en de werkdruk velen te veel wordt verlangt hij dat iedereen zijn schouders eronder zet en gaat de WAO op slot voor mensen die onder de werkdruk bezwijken. Deze met verve volgehouden demagogie maakt de slachtoffers tot veroorzakers, maakt hen verantwoordelijk voor het verlies van hun arbeidsplaats, voor het vinden van een nieuwe baan, voor hun overbelasting en hun ziekte, voor hun verlies aan inkomen en voor het economische herstel. En om de demagogie kracht bij te zetten wordt de sociale zekerheid afgebroken om de slachtoffers te stimuleren weer aan het werk te gaan, werk dat er helemaal niet is. In tijden van economische crisis stijgt het leugengehalte van de politiek explosief.
Eigen verantwoordelijkheid
Terwijl werkgevers en de politiek de nullijn propageren stijgen de lasten dubbel zo hard. Pensioenpremies gaan vaak met tientallen procenten omhoog, de premie voor de AWBZ wordt fors hoger, de ziektekostenverzekering, de prijzen voor de eerste levensbehoeften, en ga zo maar door. Allemaal "eigen verantwoordelijkheid" natuurlijk. Het is dan ook geen wonder dat steeds meer mensen in ernstige financiële problemen komen. Stonden de mensen een aantal jaren geleden nog in de rij voor een nieuwbouwwoning, nu staan de makelaarskrantjes boordevol en stijgt het aantal bordjes 'Te koop' in de voortuinen onrustbarend. De woningmarkt, die na de val van de aandelenbeurzen nog een motor van de economie vormde, dreigt in te storten. In het eerste kwartaal zijn de huizenprijzen volgens de Nederlandse Vereniging van Makelaars (NVM) ten opzichte van het voorgaande kwartaal met een half procent gedaald. Wat het gezaghebbende weekblad The Economist betreft is dit slechts het begin van een prijsdaling van niet minder dan dertig procent in de komende vier jaar.
Huizenprijzen
"Onzin!" roepen makelaars, projectontwikkelaars en hypotheekverstrekkers in koor. Hetzelfde riepen aandelenanalisten en vermogensadviseurs eind jaren negentig toen de aandelenbeurzen bleven stijgen. Ja natuurlijk, wat kun je anders verwachten van mensen die spreken over hun eigen bestaan. Maar de praktijk trekt zich van gevestigde belangen niets aan, de aandelenmarkten zijn flink gekelderd en ondanks heftige opwaartse correcties is de trend nog steeds naar beneden gericht. Hetzelfde staat volgens The Economist nu ook te gebeuren met onroerend goed in verschillende landen waar de prijzen sinds 1995 veel harder gestegen zijn dan de huren of de inkomens. Voor de VS verwacht het blad bijvoorbeeld in de komende vier jaar een gemiddelde daling van tien procent, voor Australië en Ierland een daling van twintig, voor Engeland 25 en voor Spanje en Nederland zelfs een daling van dertig procent. Die daling kan van plaats tot plaats verschillen afhankelijk van de voorafgaande stijging. In Londen bijvoorbeeld bedroeg die stijging sinds 1995 niet minder dan 136 procent, de verwachte daling bedraagt rond 35 procent.
Luchtbel in huizenmarkt
Als oorzaak van de luchtbel in de huizenmarkt noemt The Economist o.a. de lage reële rente (rente min inflatie) en de aftrekbaarheid van de hypotheekrente. Ook het verschijnsel van collectieve gekte speelt een rol: de vraag neemt toe omdat de prijs stijgt. Hier komt nog bij dat de banken in een stijgende markt bereid zijn een hogere hypotheek te verstrekken dan in een dalende markt. Bovendien duurt het jaren voordat het aanbod van woningen door nieuwbouw kan toenemen zodat bij toenemende vraag de prijs hard kan stijgen. Tenslotte, maar zeker niet in de laatste plaats, biedt de hogere waardering de mogelijkheid de zogenaamde overwaarde te realiseren die vervolgens uitgegeven kan worden aan consumptiegoederen. De toename van de consumptie heeft een positieve invloed op de economische groei waardoor het totale inkomen kan stijgen en de consumptie nogmaals kan toenemen. Maar volgens The Economist moet wat omhoog gegaan is ook weer naar beneden komen. En het omgekeerde effect treedt natuurlijk op als de huizenprijzen gaan dalen. Volgens het IMF is de invloed van een dalende huizenmarkt op het nationaal product dubbel zo groot als die van een dalende aandelenmarktomdat het aantal mensen dat een huis bezit groter is dan het aantal mensen dat aandelen bezit. Bovendien wordt de woning in de regel gefinancierd met geleend geld. Als de overwaarde gerealiseerd is of de woning gefinancierd is via een tophypotheek leidt een prijsdaling al snel tot een waardering van de woning die lager is dan de hypotheekschuld en een daling van de consumptieve uitgaven.
Forse terugval
Dat laatste wordt bevestigd door De Nederlandsche Bank in het kwartaalbericht van maart 2003: "Berekeningen van de Bank laten zien dat de bestedingsimpuls via de verzilvering van overwaarde in 1999 en 2000 heeft gezorgd voor een jaarlijkse toename van het bbp-volume met circa één procentpunt. Toen in 2001 minder oversluitingen plaatsvonden, is dit omgeslagen in een negatieve groeibijdrage van ongeveer een half procentpunt...". Bovendien waarschuwt DNB voor de situatie in de VS: "De stimulerende werking van een lage rente en vermogenswinsten heeft echter ook haar schaduwkanten. Zo raakt de extra leencapaciteit als gevolg van de lage rente op een gegeven moment uitgeput, terwijl ook de versnelling van de huizenprijsstijging niet oneindig kan aanhouden. Hierdoor zal het consumptieopdrijvende effect na enige tijd wegebben. Voorzover daarbij verzadigingseffecten optreden, kan de daaropvolgende terugval in de bestedingen fors zijn." Gelet op het belang van deze bestedingen kan dit tot een forse terugval van de economie leiden.
Fannie en Freddie
Voorts stelt de bank: "De risico's van de toegenomen schuldpositie van Amerikaanse huishoudens worden onderstreept door de recente stijging van het aantal faillissementsaanvragen door particulieren. Vanuit het oogpunt van financiële stabiliteit is de vraag relevant bij welke partijen de exposure (= blootstelling aan risico's, nvdr) op Amerikaanse huishoudens neerslaat. Deze exposure is in tegenstelling tot vroeger niet geconcentreerd bij een beperkt aantal financiële instellingen, maar wordt door middel van securitisatie (= overdracht van bezittingen aan speciaal bedrijf, nvdr) verspreid over een breed scala beleggers. Zo is de Amerikaanse markt voor Mortgage Backed Securities (mbs), gesecuritiseerde hypotheekleningen, uitgegroeid tot een omvang van ongeveer 4 miljard dollar. Daarmee is naar schatting 70 procent van de uitstaande hypotheken in de VS gesecuritiseerd." Een groot deel van die hypotheekleningen is verkocht aan twee door de overheid gesteunde banken, Fannie Mae (Federal National Mortgage Association) en Freddie Mac (Federal Home Mortgage Loan Corporation). Het ANP meldde op 9 juni 2003: "Freddie Mac is een bank die Amerikanen met lage inkomens aan hypotheken helpt door leningen van banken te kopen, die te bundelen en daarna door te verkopen als waardepapieren aan investeerders. Door de risico's te spreiden zijn de leningen aantrekkelijker. Daardoor kunnen mensen die normaal gesproken geen aanspraak kunnen maken op een hypotheeklening een huis toch financieren. De overheid ondersteunt hypotheekbanken als Freddie Mac."
Geknoei met cijfers
The Economist wijst op de omvang van Fannie Mae en Freddie Mac, die samen 45 procent van alle hypotheekschulden ter waarde van naar schatting 1,2 biljoen (1.200 miljard) dollar bezitten, en op het gevaar voor het gehele financiële systeem. Als de huizenprijzen dalen bestaat het risico dat hypotheeknemers niet langer aan hun verplichtingen kunnen voldoen waardoor de uitbetaling van rente of dividend in gevaar komt. De gevolgen voor de houders van de waardepapieren kunnen verstrekkend zijn, ernstiger zelfs dan een beurskrach. Uitgerekend Freddie Mac is nu in opspraak gekomen: "De top van de Amerikaanse hypotheekbank Freddie Mac is maandag met onmiddellijke ingang ontslagen wegens geknoei met de boekhouding tussen 2000 en 2002. Indeze jaren werd de winst te laag opgegeven om buffers op te bouwen voor slechte tijden." Of dit gesjoemel met de cijfers duidt op ernstige problemen is nog niet bekend. Wel wordt er een onderzoek ingesteld naar de waardering van de derivatenportefeuille, een probleem waar Enron aan ten onder is gegaan.
Puinhoop
Naast Japan balanceert dus ook de financiële wereld in de VS op het randje van de afgrond. Hoewel de risico's daar verspreid zijn zal de ineenstorting van de huizenmarkt zijn sporen zeker achterlaten op de aandelenmarkt. Banken, beleggingsmaatschappijen en pensioenfondsen zullen daardoor hard geraakt worden. En de mensen die noodgedwongen hun huis moeten verkopen staan natuurlijk op straat. Een ommekeer in het sentiment is voldoende om de luchtbel in de opgeblazen huizenprijzen leeg te laten lopen. Volgens The Economist is de kans groot dat dit spoedig gaat gebeuren. Het is niet zozeer een kwestie van "of", maar eerder een kwestie van "wanneer". Toenemende onderbesteding zal de wereldeconomie ongetwijfeld in een recessie storten, de spanningen in de wereld zullen verder toenemen, sociale onrust en aanslagen, destabilisatie en oorlog zullen het resultaat zijn. Het kapitalisme loopt hopeloos vast en gaat over tot de gewelddadige ontbinding. Aan de slachtoffers de taak om uit deze hopeloze toestand nieuwe hoop te putten, zich te verenigen, de heersers van hun macht te ontdoen en op de puinhopen van het uitgetelde kapitaal een nieuwe maatschappij op te bouwen, vrij van uitbuiting en onderdrukking, vrij van het dictaat van het kapitaal.
