Michel Wijnhold
Raymond is iemand die altijd werkt. Hij wil geen uitkering en gelukkig is dat ook nooit nodig geweest. Maar laag opgeleide jongeren als Raymond krijgen tegenwoordig niet zomaar een baan. Nee, er zijn een speciaal soort banen voor zijn generatie. Banen die echte vrijheid garanderen, moderne banen die de oude beknellende arbeidsverhoudingen achter zich hebben gelaten: flexibele banen, Lissabonbanen. Hoewel Raymond altijd werkt kan hij geen huis kopen omdat hij nog nooit in zijn leven een vast contract heeft gehad. Steeds enkele weken voor het einde van een tijdelijk contract moet hij of op zoek naar een andere baan, of een nieuw tijdelijk contract accepteren. Een gevolg van de Lissabon akkoorden, die ons bevrijden van 'beknellende' arbeidsvoorwaarden. Toen dit fenomeen ter sprake kwam in een discussie tussen een NCPN-er en een VVD-er wierp de laatste tegen dat Raymond en zijn soortgenoten niet zo zielig moesten doen: er waren genoeg mogelijkheden voor goedkope leningen en zelfs hypotheken. De markt lost het wel op, was de argumentatie van de VVD-er, maar Raymond moet niet zijn eigen verantwoordelijkheid vergeten. Raymond is een doelgroep die vanzelf bediend zal worden.
"Twee miljoen Amerikaanse huiseigenaren dreigen op straat gezet te worden in hypotheekcrisis" luidt de kop in het NRC (1). De inleiding vervolgt: "De hypotheekcrisis in de VS bedreigt de wereldeconomie. De noodsituatie begon met mensen als Gilbert Dickinson: werkloos, ziek en dik in de schulden".
Dit klinkt zo mooi, en ook zo redelijk, zeker zonder klassenanalyse. Want wat betekent deze eigen verantwoordelijkheid in de praktijk? Aan de ene kant is Raymond verantwoordelijk voor het feit dat hij geen huis kan kopen. Bij een (Nederlandse) bank hoeft hij niet aan te komen, daar zijn immers regels voor: zon-
der vast inkomen, geen hypotheek. Maar er zijn ook andere mogelijkheden zoals de VVD-er vertelde. De mogelijkheden voor goedkoop lenen waarvan we de reclame op TV en in andere media zien. Dit zijn bedrijven die ten eerste worden gefinancierd....door de gewone nette banken. Deze bedrijven hebben enorme hoeveelheden kapitaal geïnvesteerd in het bespelen van de psychologie van mensen, in reclame en marketing campagnes en, nog beter, het zo presenteren van de voorwaarden dat moeilijk is te doorzien hoe bonafide of malafide deze bedrijven zijn. En ook hier komt de 'eigen verantwoordelijkheid' weer om de hoek kijken. Wie trapt daar nou in? Dat is toch je eigen schuld? In media en politiek lijkt de discussie alleen maar hier over te gaan, maar er zit iets fundamentelers mis.
In de 'moderne, bevrijde' samenleving wordt er van alle mensen verwacht dat ze niet alleen werken en zich laten bijscholen om zich voor te bereiden op de volgende tijdelijke baan (Lissabon!), maar ook dat ze daarnaast de informatie van alle zorgverzekeraars naast elkaar leggen en uitgebreid bestuderen en dat mensen hetzelfde doen met pensioenfondsen, hypotheken en woningcorporaties. Ook moeten mensen de jungle van de belastingregels onder de knie krijgen om geld terug te krijgen. Dat is modern en dat is bevrijdend. Dat is 'eigen verantwoordelijkheid'. Dat zou ook een 100-urige werkweek zijn! Die 'eigen verantwoordelijkheid' is een munt met twee kanten. 'Eigen verantwoordelijkheid' betekent immers dat er ook iets moet zijn als 'iemand anders zijn verantwoordelijkheid'. Wie is die iemand anders? In de bovengenoemde voorbeelden is het de, met onze belastingcenten gefinancierde, overheid. Het propageren van 'eigen verantwoordelijkheid' door diezelfde overheid betekent dat de overheid zelf af wil van verantwoordelijkheden. En dus trekt de overheid zich overal terug en het vacuum wordt opgevuld door de private sector. Ook het repressie-apparaat dat onder dreiging van 'moslimterreur' wel sterk werd uitgebreid komt steeds meer in private handen: op elke Amerikaanse soldaat in Irak is er een huurling en het gevangeniswezen is in vele landen geprivatiseerd. Er zijn dus grote machtige bedrijven die belang hebben bij zoveel mogelijk criminaliteit! In Nederland is de opmars van de private beveiligingsbedrijven nauwelijks meer te beteugelen. Maar waarom trekt de overheid zich terug? Waarom neemt de overheid zijn verantwoordelijkheid niet? Is het een brevet van onvermogen? Als je sommige politici ziet zou je dat soms bijna denken, maar de echte reden is natuurlijk de Lissabonagenda: een agenda om zoveel mogelijk gemeenschapsgeld aan de private sector te geven. Een overheid kan immers taken uitvoeren zonder winst te moeten maken, bedrijven moeten wel winst maken. Het excuus dat bedrijven die in een markt moeten concurreren efficienter zijn is waar, maar ook daar gaat weer een mooi woord over de toonbank dat niets betekent als je er geen klassenanalyse van maakt. Wat betekent efficiënter immers? Goedkoper? En zo ja, voor wie: de interne bedrijfskosten of de zorgpremie voor de consument?
Wat dat betreft is de VS een glazen bol waarin je de toekomst van Europa kunt zien. Immers, de Lissabonmaatregelen zijn expliciet bedoeld om de VS er economisch uit te concurreren. Dit is enkel te bereiken door de (in)directe loonkosten te drukken. Dat wil zeggen dat werkgevers minder geld uit willen geven aan sociale premies en belastingen. Met een terugtredende overheid betekent dit dat de arbeidersklasse meer en meer afhankelijk wordt gemaakt van de private partijen als het gaat om woningen, pensioenen, uitkeringen en andere sociale verworvenheden. Omdat de bedrijven die dit gaan uitvoeren steeds meer winst willen en moeten maken, vanwege de concurrentie, is de bevolking dus duurder uit dan anders het geval was geweest: de prijzen stijgen, maar de (in)directe inkomens dalen. In de VS zijn er al 30 miljoen mensen die onverzekerd zijn tegen ziektekosten omdat ze dat niet kunnen betalen, in Nederland dreigt dezelfde situatie. Onlangs waarschuwde de Groninger kredietbank voor een enorme toeloop omdat ook hier in Nederland steeds meer mensen de verzekering niet kunnen betalen.
De hypotheekcrisis zorgde voor een grote onrust op de beurzen wereldwijd. Sommigen vreesden een grote krach. Is dat realistisch? De grote beurskrach die de hele wereld (behalve de Sovjet-Unie) trof in 1929 was een crisis die werd veroorzaakt doordat een enorme consumptiedrift werd gefinancierd middels leningenen het gebruik daarvan om te kopen en te beleggen. De economie was in een zeepbel veranderd. Toen enkele banken hun leningen versneld terugeisten stortte dan ook de hele economie in. De economische macht die de VS hadden opgebouwd na het einde van de Eerste Wereldoorlog zorgde ervoor dat ook de andere kapitalistische staten werden meegesleurd in een crisis zonder weerga, een crisis die vooral Duitsland erg trof en er mede voor zorgde dat Hitler zijn mars naar de macht kon maken. In het tijdperk dat hierop volgde werd de theorie van het liberalisme in de economie steeds meer verlaten. De theorie van Keynes werd populair. Deze theorie zegt dat in tijden van crisis de overheid niet moet bezuinigen maar juist moet uitgeven om zo de economie draaiende te houden en zelfs een zetje in de goede richtingte kunnen geven. Roosevelt zette enorme projecten op om werklozen werk te geven bij de aanleg van bruggen, dammen, wegen en andere infrastructurele projecten. Zo werden de nieuwe armen en de werklozen gebruikt om de voorwaarden voor het kapitalisme na de crisis te verbeteren. Het liberalisme was ernstig in diskrediet gebracht terwijl het socialisme het ene na het andere succes behaalde. Zonder correctie op het liberalisme vreesden de machthebbers hun macht kwijt te raken. Een van de belangrijkste verworvenheden in de VS van deze strijd was de anti-trust-wetgeving die monopolies opbrak die eerder de economie in een wurggreep hielden doordat banken, staal, olie en transport allemaal door dezelfde bedrijven werden geregeld (Rockefeller, Morgan).
Het kapitalisme was echter in de jaren 70 in een permanente crisis beland: nooit meer zouden groeicijfers als daarvoor worden behaald. De voornaamste reden was de oliecrisis: het beteugelde kapitalisme kon niet meer gefinancierd worden door de olierijke landen uit te buiten. Er moest een nieuwe injectie komen van kapitaal. Dit ving aan in de jaren '80. Reagan en Thatcher kwamen aan de macht en herstelden het liberalisme, dat nu neo-liberalisme ging heten, al was de inhoud in de jaren '20 net zo neo als nu. Een van de meest opvallende, maar ook onbekende, wapenfeiten van Reagan was het afschaffen van de anti-trust wetgeving. Voortaan mochten de bedrijven weer een enorme macht opbouwen, ten koste van de sociale verworvenheden. Na de val van de Sovjet-Unie, is er een wereldwijde terugkeer naar het liberalisme, een maatschappijvorm waar de overheid zich tot een minimum bemoeit met de sociale gevolgen van een type economie die juichend wordt binnengehaald als 'bevrijding' en 'modern'. Sindsdien is de crisis in het kapitalisme steeds uitgesteld door de privatiseringen, afbraak van sociale verworvenheden, en de opkoop tegen zeer lage prijzen van bedrijven in de voormalige Oostbloklanden, maar ook in Joegoslavië en Irak. Maar structurele oplossingen zijn dit niet, dat bewijst de staat van de sterkste economie ter wereld. De imperialistische machtspolitiek van Reagan, Bush sr en Bush jr hebben er nu voor gezorgd dat de economie van de VS een levend lijk is. Er is een enorm handelstekort en een record begrotingstekort (tijdens Clinton was er even een klein overschot), dat wordt gefinancierd met leningen uit het buitenland. Alleen hierdoor kunnen de VS de economische supermacht blijven die ze nu zijn. Maar hoe anders is de situatie nu dan in de jaren 20? In beide gevallen draait de economie op een luchtbel: consumptie met geleend geld. De Amerikaanse economie van de grote concerns kan draaien zoals ze draait op kosten van de bevolking, die er steeds minder in slaagt het hoofd boven water te houden door de dalende loonkosten, stijgende prijzen en stijgende rentes op hypotheken.
En zo komen we weer bij de hypotheekcrisis in de VS. Ook hier wordt gedaan alsof het de 'eigen verantwoordelijkheid' is van Dickinson en de zijnen. Zij zijn de schuldigen van de hypotheekcrisis. Anderen geven de schuld aan de hypotheekverstrekkers zelf. Want zijn ook zij geen gewetenloze mensen? De meeste mensen die dit soort hypotheken aan de man brengen zijn zelf mensen die het niet breed hebben en op provisiebasis geld verdienen. Bovendien worden deze bedrijven gedekt door de grootste 'respectabele' banken. Ook hier geldt dat ingrijpen of waarschuwingen van de overheid eerder uitzonderingen zijn dan regel. Ook hier geldt dat meneer Dickinson in de problemen komt doordat de overheid zich bijna helemaal heeft teruggetrokken uit de samenleving zodat Dickinson en zijn zieke onverzekerde vrouw geen andere keuze hadden dan een goedkope hypoheek afsluiten om de ziekenhuiskosten te kunnen betalen.
Het NRC had dan ook beter kunnen openen met de volgende inleiding:
"De hypotheekcrisis in de VS bedreigt de wereldeconomie."
"De noodsituatie is net als de vorige keer het gevolg van (neo-)liberale politiek."