Jan Ilsink
In Zuid-Amerika heeft het kapitalisme zijn overlevingsstrategie, het neoliberale beleid, als eerste uitgetest. De val van Allende en de installatie van de militaire dictatuur van Pinochet in Chili vond plaats onder 'auspiciën' van de onlangs overleden goeroe van het neoliberalisme Milton Friedman, een van de 'Chigago Boys'. Hij teisterde later onder Jeltsin de voormalige Sovjet-Unie en andere voorheen socialistische landen, maar had eerst zijn uitbuitingssporen verdiend in Zuid-Amerika.
De kaalslag in collectieve levensvoorzieningen en arbeidsvoorwaarden als gevolg van het neoliberale beleid kreeg in elk land van Zuid-Amerika een eigen invulling. Evenals het verzet tegen dit beleid eigen vormen per land ontwikkelde. In Venezuela heeft het Chávez aan de macht gebracht. In Argentinië, waar de economie totaal instortte, heeft Kirchner de wereldbank en IMF de rug toegekeerd. In Brazilië werd eindelijk Lula da Silva president. In Bolivia werd Evo Morales, vertegenwoordiger van de inheemse bevolking, tot president verkozen. Maar ook in Ecuador, Uruguay en in het Midden-Amerikaanse Nicaragua kwamen linkse regeringen.
In Bolivia, waar in het algemeen een buffer van sociale zekerheid ontbreekt, heeft de doorvoering van het neoliberale beleid de bevolking onmiddellijk, zonder uitstel of vertraging, getroffen als gevolg van de noodzaak eerst sociale zekerheid af te breken. De privatiseringen van publieke diensten en nationale bedrijven leidde in 2001 tot een regelrechte veldslag van de bevolking tegen de privatisering en verhoging van de tarieven van het drinkwater. Het gevolg was dat deze privatisering ongedaan werd gemaakt en de multinational Bechtel Bolivia via internationale rechtsinstanties met een schadeclaim probeerde op te zadelen. Deze ervaringen vormden een belangrijke basis voor de electorale overwinning van Evo Morales tot president in 2007.
Zijn regering heeft tot nu toe twee belangrijke zaken aangepakt. 1. De strijd aangebonden met de multinationals die de grondstoffen van het land exploiteren, door de contracten open te breken en nieuwe overeen te komen met een veel hoger aandeel van het land in de opbrengsten. 2. Een grondwetgevende vergadering bijeengeroepen om een nieuwe grondwet op te stellen waarin de soevereiniteit, o.a. over de eigen grondstoffen, van het land gegarandeerd wordt.
In het verkiezingsprogramma van de MAS (Movimiento al Socialismo) van Evo Morales wordt een oplossing van de grote problemen waar de bevolking mee worstelt - werkloosheid, inkomen, onderwijs, gezondheidszorg, corruptie - in het vooruitzicht gesteld. De oplossing van bijna alle problemen vergt een langetermijnstrategie. Maar geduld heeft de bevolking nauwelijks. Te vaak zijn ze om de tuin geleid met mooie beloftes. Daarom zijn er maatregelen genomen voor de korte termijn:
Op de lange termijn is vooral het scheppen van werkgelegenheid van belang. Het ontwikkelen van een procesindustrie rond de olie en het gas is daarbij een doel. Venezuela heeft de daarvoor nodige kennis ter beschikking gesteld. Echter binnen Bolivia zullen ook gekwalificeerde arbeiders moeten worden opgeleid. Dat is ook zaak van de langere termijn. Maar hoe belangrijk dit ook is, om de werkloosheid zichtbaar te bestrijden zijn honderdduizenden banen nodig die de procesindustrie niet zal kunnen opleveren. Daarvoor is een herstructurering van de hele economie van het land nodig die op alle niveaus, maar vooral in eerste instantie op het laagste niveau arbeidsplaatsen schept.
Versterking van de infrastructuur, verbetering van de wegen en waterlopen, staan daarbij voorop. Maar daarvoor zijn plannen nodig die tijd kosten, en het ontwikkelen van eigen, nationale aannemingsbedrijven. Tot nu toe zijn deze werken vrijwel altijd gegund aan buitenlandse bedrijven, mede omdat de financiering ervan ook door het buitenland via 'ontwikkelingshulp' werd geregeld. Ook versterking van de landbouw en de verwerking van landbouwproducten kan veel arbeidsplaatsen opleveren. Veel dorpen, vooral in het tropisch gebied, hebben een overproductie aan fruit, maar brengen dat door slechte wegen en overaanbod niet naar de lokale markten. Kleinschalige conserverings- of verwerkingsindustrie zou arbeidsplaatsen kunnen scheppen.
De MAS is geen partij maar veeleer een beweging die zoekt naar een vorm om enerzijds de bevolking te betrekken bij de veranderingen die worden doorgevoerd en anderzijds de uitvoering van het programma te bevorderen en te controleren. Maar in de Boliviaanse politieke praktijk vertoont ook de MAS als 'partij' die aan de macht is kenmerken van de politieke 'gebruiken' in dit land: vriendjespolitiek en corruptie. Hoewel de leiding van de MAS dit juist veroordeelt en de bestrijding ervan tot belangrijke programmapunten heeft gemaakt, is de praktijk in gemeenten en provincies helaas daarmee nog niet in overeenstemming. Dit wordt door de bevolking gezien en ervaren. Sluipend cynisme en apathie is het gevolg en bedreiging van de steun voor de regering van Morales. Het is de vraag of de MAS een werkelijk revolutionaire beweging kan worden en of de regering de tijd krijgt orde op zaken te stellen en daadwerkelijke verbeteringen voor de bevolking zal kunnen doorvoeren. De tegenstanders zitten immers niet stil en 'externe factoren', zoals de waardevermindering van de dollar, hollen de economie van het land uit, leiden tot prijsstijgingen en toenemende onvrede van de bevolking.
Eén van de 'wapens' die tegenstanders van de regering inzetten is separatisme. De komst van Goldberg, voormalig ambassadeur van de VS in Joegoslavië, naar La Paz geeft een idee welke politiek de VS denken te voeren om Morales 'op de knieën' te krijgen. Sinds zijn aanwezigheid is de roep om autonomie van de oostelijke provincie Santa Cruz belangrijk versterkt. Op initiatief van separatistische groepen in deze provincie wordt geprobeerd een tegenstelling te creëren tussen de, deels in het Amazonegebied, lagergelegen provincies met Santa Cruz als centrum en die welke in het hooggelegen Andesgebied liggen met La Paz als kern.
Schaamteloos wordt net als in (voormalig) Joegoslavië, voor deze, tegen hetcentrale gezag rebellerende provincies, de term 'halve maan' (media luna) gebruikt. Ironisch genoeg is de roep om autonomie enigszins verflauwd door natuurrampen die Bolivia hebben getroffen: overstromingen en aardverschuivingen. Hulp aan de getroffen bevolking blijkt vooral door de centrale regering effectief te kunnen worden georganiseerd. Het prestige van de regering in La Paz is daarmee, ook in de lagergelegen provincies, toegenomen.
Op de roep om autonomie reageert de regering vooral met het benadrukken van de soevereiniteit van het land. Voortdurend wordt gewezen op de buitenlandse inmenging die achter dit separatisme zou zitten. O.a. met de ontdekking en inbeslagname af en toe van wapenzendingen. Met de roep om soevereiniteit wordt ook geprobeerd het leger en politie tot loyaliteit aan de regering te dwingen. In Bolivia met zijn historie van vele staatsgrepen van groot belang. Maar het appèl op soevereiniteit wordt door tegenstanders afgedaan met verwijzing naar de 'afhankelijkheid' van het regeringsbeleid van steun van Venezuela en Cuba.
Inderdaad ontvangt de bevolking van Bolivia directe hulp van Cuba. Dit steunt de regering in het uitvoeren van een programma ter verbetering van de gezondheidszorg en het onderwijs. Veertig nieuwe ziekenhuizen zijn uit de grond gestampt met bijna 2000 dokters, verplegend en ondersteunend personeel uit Cuba. Aan de door de Cubanen uitgevoerde alfabetiseringscampagne wordt door ruim 800.000 Bolivianen, van wie de helft inmiddels met succes een certificaat heeft behaald, deelgenomen.
Venezuela steunt Bolivia vooral met handelscontracten en adviezen op het gebied van de winning van olie en gas, afzet ervan op de wereldmarkt en daarmee samenhangende onderhandelingen met energieconcerns.
Deze steun wordt door de regering en grote delen van de bevolking gezien als internationale solidariteit, juist noodzakelijk om de soevereiniteit van Bolivia tegenover de multinationals te herwinnen.
Bolivia is ongetwijfeld verwikkeld in een revolutionair proces, een proces dat een eigen dynamiek heeft. Recepten voor dit proces zijn er niet. Wel lessen uit het verleden en uit recente ervaringen in omringende landen. Terwijl de communistische partij in Venezuela een sturende en ondersteunende rol speelt in het revolutionaire proces (zij het gering door kwantitatieve en kwalitatieve problemen) is de partij in Bolivia nog zwakker. Een belangrijke opgave in Zuid-Amerika is dan ook om door wisselwerking met de beweging zowel het revolutionaire proces als de partij te versterken.
In Bolivia bestaat een belangrijke kern van het verzet tegen de politiek van de regering Morales uit 'latifundistas', grootgrondbezitters, in de laaggelegen provincies, vooral in de provincie Santa Cruz. Deze soja- en veeboeren zien niets in de landhervormingsprogramma's van de regering, waarin landloze boeren een stukje grond krijgen toegewezen en een maximum wordt gesteld aan privé te bezitten grond. Een vergelijking met de contrarevolutionaire acties van de 'koelakken' in het revolutionair proces in Rusland destijds dringt zich natuurlijk op.
Het revolutionaire proces in Bolivia wordt gedragen door de werkende bevolking, onder wie vooral de kleine, vaak nog in communale dorpsgemeenschappen levende boeren. Voor succes zal de, in het nauwelijks geïndustrialiseerde Bolivia, kleine georganiseerde arbeidersklasse echter een grotere rol moeten gaan spelen in dat proces. De partij ziet dat als een belangrijke taak, evenals het voeden van de beweging met juiste analyses van ontwikkelingenin de krachtsverhoudingen.
Een belangrijke krachtsinspanning waar de regering voor staat is de nieuwe grondwet die is opgesteld aanvaard te krijgen. Daarvoor is een referendum voorzien dat door tegenstanders wordt aangegrepen om de regering een slag toe te brengen. De grondwet draagt de sporen van het revolutionaire proces. Het is het product van een 'grondwetgevende vergadering' waarin breed maatschappelijke organisaties participeerden. De grondwet bevat uitstekende passages over bijv. het arbeidsrecht, waarin o.a. de werknemer wordt beschermd tegen ontslag. Ook is geregeld dat de grondstoffen van het land bezit van de bevolking zijn. De strijd om de grondwet is nu in volle gang. De uitslag zal laten zien hoeveel krediet de regering heeft bij de bevolking en hoe het revolutionaire proces zich ontwikkelt.