Maarten Muis
De kritiek op de sociaaldemocratische leider Wouter Bos, evenals die op de Engelse premier Gordon Brown, was al maanden luid en duidelijk hoorbaar. Zij werden bedreigd door het populistische geluid van rechts. Hun 'zwakke' leiderschap stond model voor de 'crisis' van de sociaaldemocratie. Beide bewindslieden doorstonden al dat gekanker op hun kleurloze beleid met een air van: 'mijn tijd komt nog wel...'
De huidige financiële crisis kon men van verre zien aankomen. Manifest publiceerde al sinds anderhalf jaar over de problemen rond de hypotheken in de VS. De kapitalistische denktanks hadden allang de nu uitgevoerde noodplannen klaarliggen. Achter de schermen werd al flink geanticipeerd op een recessie, of zelfs depressie: de elite heeft haar winst van de afgelopen decennia tijdig in zekerheid gebracht en de vakbeweging is met deze kennis verder op het spoor van loonmatiging geduwd.
Maar dit is niet alleen het barsten van een financiële zeepbel, dit is het einde van een tijdperk. En opeens lijkt ook de sociaaldemocratie weer helemaal terug in het centrum van de macht.
De sociaaldemocratie heeft altijd een speciale, politieke functie gehad: zorgdragen voor de klassenvrede. Deze afgedwongen, maar onmogelijke vrede tussen kapitaal en arbeid stond in dienst van de welvaartsstaat, die de Europese arbeider een aantrekkelijk alternatief moest bieden voor het socialisme. Lang leek het erop dat de christendemocraten en de liberalen, de andere traditionele spreekbuizen van het Nederlandse kapitaal, een ideologisch dominante positie konden opeisen, geholpen door de economische groei die bleef voortduren na de overwinning in 1989/90 op het socialistische systeem in Europa.
Heel veel mensen in het Westen geloofden te leven (en in het Oosten hoopte men daarop) in een 'kansen-economie', waarin iedere slimme man of vrouw wel een stukje van de gigantische speculatiemarkt kon bemachtigen. 'Iedereen is een kapitalist', was de boodschap, die bovendien feitelijk inhoud kreeg door de spreiding van het aandelenbezit. En niet alleen omdat men aandeelhouder was (en is) vanwege de pensioenen. Hele volksstammen belegden in aandelen en dachten over een appeltje voor de dorst te beschikken. De kloof tussen de factor arbeid en kapitaal werd zo aanzienlijk verkleind. Welke vrede hadden de sociaaldemocraten nog te stichten in dit ideologische klimaat?
Totdat de eerste barsten in het financiële gebouw ruim een jaar geleden ontstonden. De ernst van de crisis werd publiekelijk nog lang weggepoetst. Tijdens het debat over de miljoenennota een maand geleden werd nog een optimistische boodschap aan de Nederlandse bevolking verkondigd, een week later lag ook een deel van de Nederlandse bancaire wereld in puin. Wouter Bos kende zijn 'finest moment' toen hij miljarden tevoorschijn toverde om de spaartegoeden van de 'gewone' man te redden. Op hetzelfde moment dat de KPL, PVDA-B en de NCPN in Luxemburg eisten dat er een genationaliseerde Beneluxbank (zie elders in Manifest) moest worden opgericht, werd Fortis tijdelijk genationaliseerd. Wouter Bos, alhoewel al jaren geen al te grote criticus van dat beleid, kon niet anders dan de neoliberale woordvoerders van repliek dienen door te stellen dat de staat, en met name die van de sociaaldemocratie, toch wel degelijk een belangrijke rol heeft te spelen inde economie.
Het wat linksere deel van de sociaaldemocratie in Nederland, de SP, is een partij die nog niet beschikt over de denktanks en instituties als de Nederlandse Bank waar Bos wél op kon rekenen. Deze linkse sociaaldemocraten komen dan ook niet verder dan te stellen dat het graaifeestje van de bankdirecteuren en aandeelhouders voorbij is. Partijleider Agnes Kant legt het ontstaan van deze crisis enkel en alleen bij het neoliberalisme en de hebzucht van sommige 'zakkenvullers'.
Dan zijn er betere analyses in de burgerlijke krant te lezen. In de Volkskrant legde de politicoloog Henk Overbeek direct een link naar het 'kopen' van welvaart voor de burgers met krediet en speculatie. De staatsschuld van de VS bedraagt nu 11 biljoen dollar. De crisis van het kapitalisme sinds de jaren zeventig werd dus tijdelijk 'opgelost' door Amerikaanse en Europese burgers economisch te laten steunen op alsmaar stijgende huizenprijzen, gemakkelijk te verkrijgen kredieten en leningen en door voor een habbekrats de economieën van de voormalige socialistische landen over te nemen. Dit krediet- en investeringssysteem leverde wel veel speculatiemogelijkheden op, maar geen werkelijke fundamentele waardevermeerdering. Kortom: een zeepbel.
Om het in cijfers uit te drukken: Nederlandse burgers hebben 1004 miljard aan schuld in de vorm van hypotheken, 17,6 miljard aan consumptieve kredieten en staan voor een bedrag van 8,8 miljard rood (cijfers CBS). Van wie is de welvaart eigenlijk?
De historicus Frank Ankersmit, actief in de VVD, beargumenteerde in Trouw dat het jaar 2008 in de toekomst gezien zal worden als een omslagpunt in de geschiedenis, even cruciaal als 1929. Namelijk het einde van het neoliberale tijdperk. "Het neoliberalisme was vooral een wapen geweest in de ideologische strijd tegen het Oostblok. En dan heb je geen verschrikkelijk diepzinnige theorieën nodig - liever niet zelfs - maar alleen een politieke reclamefolder om medestanders te winnen voor je eigen politieke strijd." En volgens Ankersmit zijn we zelf in die oppervlakkige propaganda gaan geloven en worden we nu uit die illusie gewekt. VVD-ers weten meestal wel wat kapitalisme, en de daarbij behorende klassenstrijd, is.
Het zal niet meer hetzelfde zijn, daar zijn vriend en vijand het over eens. De mate waarin de crisis ons allemaal gaat raken is ongewis, maar dat we op een of andere manier meegesleurd worden is zeker. Ook al proberen PvdA en FNV en de andere 'sociale partners' het poldermodel weer helemaal op te tuigen, het conflict tussen kapitaal en arbeid zal scherper gevoerd worden, de belangen staan steeds duidelijker tegenover elkaar. Er zijn nu kansen voor de arbeidersklasse om het verloren ideologische terrein terug te veroveren. Mede daarom wordt nu massief ingezet door de PvdA om te scoren, als afleidingsmanoeuvre. Het is aan ons communisten om samen met andere progressieven tegenover al die kapitalistische denktanks die de reddingsplannen bekokstoven, een socialistisch georiënteerde denktank te organiseren, in dienst van de werkende bevolking. Want echte oplossingen biedt alleen het socialisme.