Wil van der Klift
Manifest publiceert wederom een stukje van de analyse door LEAP/E2020 over de aard van de huidige crisis. Ook in deze krant gaan we weer uitvoerig in op de achtergronden van de crisis middels een aantal artikelen. Kennis van de achtergronden en aard van de huidige crisis is van belang om de juiste eisen te stellen. Duidelijk is dat we niet te maken hebben met een korte, gemakkelijk op te lossen crisis. Duidelijk is ook dat het gaat om een systeemcrisis en dat marginale oplossingen de crisis eerder verergeren en zeker geen oplossing zijn. In de noten bij dit artikel wordt opgemerkt dat het Amerikaanse leger er rekening mee houdt dat het moet optreden tegen onlusten en verzet in dat land. De verwachting is dat Californië (NRC, 4-2-2009) nog voor de zomer in elkaar zal storten. Zou Californië een apart land zijn, dan was het de achtste economie ter wereld, groter bijvoorbeeld dan Rusland of India. De maatregelen die men neemt om het tij te keren zijn schandalig. Maar gouverneur Schwarzenegger meent: "Met dit soort historische problemen moeten we nu eenmaal ingrepen doen waar we eerder niet eens aan durfden te denken". Het wordt tijd dat we het Franse voorbeeld volgen en de straten en bedrijven veroveren om af te rekenen met dit systeem.
In 2007 publiceerden wij (LEAP/E2020) onze inschatting dat de banken en de gezinshuishoudens in de VS insolvabel (niet meer in staat schulden af te lossen, nvdr) waren. Meer dan een jaar geleden voorspelden we dat de totale waarde van de fictieve vermogenstitels die tijdens de crisis in rook zouden opgaan, meer dan 10.000 miljard dollar zouden bedragen.
De overgrote meerderheid van de economen meldde niets daarvan in haar analyses van de economische situatie. Het verdere verloop van de gebeurtenissen heeft laten zien dat onze taxaties juist waren. Nu voorspellen we dat een nieuw onderdeel van de decanteringsfase (bedoeld wordt hier de fase van opklaring, waarin stap voor stap helderder wordt wat er aan de hand is en er sprake is van opvolgende ontwikkelingen, nvdr) van de mondiale systeemcrisis begonnen is, namelijk de fase van de wereldwijde golf van faillissementen.
Wereldwijd willen politici en centrale bankiers het huidige liquiditeitsprobleem oplossen door verlaging van de belangrijke rentetarieven tot historisch lage niveaus en door geldsschepping van een ongekende omvang. Dit liquiditeitsprobleem is echter niet de oorzaak maar het gevolg van de huidige crisis. Bankbalansen [1], huishoudens die diep in de schulden zitten [2], faillissementen van bedrijven en tekorten op de publieke begrotingen zijn bodemloze putten geworden waarin de liquiditeiten verdwijnen zonder dat er een einde in zicht is. Hier is derhalve sprake van een insolvabiliteitsprobleem, het probleem van een te zware schuldenlast, en niet van alleen maar een liquiditeitsprobleem, een kortstondig tekort aan liquide middelen. Met een nog altijd gematigde schatting dat de omvang van de fictieve vermogenstitels wereldwijd intussen 30.000 miljard dollar bedraagt [3], gaan we ervan uit dat de wereld voor het probleem van een algemene insolvabiliteit staat, en dat treft natuurlijk vooral die landen, bedrijven en huishoudens, die diep in de schulden zitten of die voor alles afhankelijk zijn van een florerende financiële en bancaire sector.
Hoe onderscheidt een solvabiliteitscrisis zich van een liquiditeitscrisis?
Het onderscheid tussen een liquiditeitscrisis en een solvabiliteitscrisis kan enigszins technisch lijken en uiteindelijk weinig betekenisvol voor de verdere ontwikkeling van de crisis. Het gaat hierbij echter om een alles behalve academische twist, want afhankelijk van de aard van de crisis zijn de actuele maatregelen van de regeringen en centrale banken óf nuttig óf zinloos en misschien zelfs gevaarlijk.
Met een eenvoudig voorbeeld kan het onderscheid (en de betekenis daarvan) geschetst worden. Wanneer u te maken heeft met een tijdelijk tekort aan liquide middelen en uw bank of uw familie stelt u het benodigde geld ter beschikking zodat u de moeilijke periode doorstaat, dan profiteren allen daarvan. Want u kunt uw bedrijf voortzetten, uw personeel en uzelf loon betalen, uw schuldeisers voldoen (bij de bank natuurlijk vermeerderd met rente); allen blijven geld verdienen en kunnen geld uitgeven - de gehele economie profiteert ervan. Wanneer u echter niet alleen met een tijdelijk tekort aan liquide middelen te maken heeft, maar uw geldprobleem het gevolg is van een bedrijfsmodel dat geen winst oplevert en in de actuele economische situatie binnen afzienbare tijd ook geen winst zal kunnen opleveren, dan wordt de steunactie van uw bank of uw familie contraproductief, en wel in een mate die afhangt van de hoogte van de ondersteuning. Naar alle waarschijnlijkheid zult u immers uw verzoek om steun moeten herhalen, waarbij u hen ongetwijfeld zult verzekeren dat de moeilijke periode weldra overwonnen zal zijn. Uw bank of familie zal natuurlijk bang zijn om in geval van uw faillissement het reeds geïnvesteerde geld te verliezen, en daardoor juist gemotiveerd zijn ook uw nieuwe verzoek te honoreren. Maar wanneer uw situatie niet verbetert, en dat is onvermijdelijk als uw geldproblemen het gevolg zijn van een gebrekkige rentabiliteit, dan zal eens de dag van de waarheid aanbreken: uw bank zal tot de slotsom komen dat ze meer geld zal verliezen als ze u verder ondersteunt, dan wanneer ze u failliet laat gaan; en bij uw familie raakt gewoonweg het geld op omdat u haar spaargeld afgeroomd hebt. Opeens bent u niet alleen bankroet, maar heeft u bovendien uw familie geruïneerd en uw bank verliezen bezorgd [4].
Uw bedrijfsomgeving en uw familie [5] staan er nu veel slechter voor dan het geval zou zijn geweest als u zich onmiddellijk in uw financiële lot had geschikt. Als een verandering van de economische omstandigheden de winstgevendheid van uw bedrijf verslechterd heeft, en u was zich niet bewust van de uitwerkingen of de duurzaamheid van deze veranderingen, dan kunt u zich natuurlijk zonder boze opzet en met de beste bedoelingen tegen uw bankroet verzet hebben.
Volgens ons maakt dit voorbeeld op een perfecte manier de toestand aanschouwelijk waarin het gehele mondiale financiële systeem, een belangrijk deel van de wereldeconomie en alle economische spelers (inclusief staten) die hun groei in de laatste jaren op de pof gefinancierd hebben, zich begin 2009 bevonden. De actuele crisis heeft een mondiaal solvabiliteitsprobleem blootgelegd en versterkt.
De wereld wordt er zich nu van bewust dat hij veel armer is dan hem in het afgelopen decennium werd voorgespiegeld. Het jaar 2009 is het jaar waarin alle economische spelers zich moeten vergewissen van hun financiële situatie, en daarbij moeten ze er ook nog rekening mee houden dat belangrijke onderdelen van hun vermogen nog verder in waarde kunnen dalen. De moeilijkheid daarbij is dat thans steeds meer investeerders de traditionele indicatoren en meetinstrumenten wantrouwen. Het vertrouwen in de ratingbureaus is volkomen ingestort. De Amerikaanse dollar is nog maar een fictie van eeninternationale sleutelvaluta, en veel staten proberen die zo snel mogelijk af te stoten [6].
Ondertussen wordt de gehele financiële- en bankensector ervan verdacht nog slechts een bodemloos vat te zijn. Bij de bedrijven geven de orderportefeuilles geen betrouwbaar vooruitzicht meer op de toekomstige bezettingsgraad en daarmee de winstgevendheid [7] omdat in alle sectoren van de economie de klanten massaal bestellingen annuleren [8] of gewoonweg de consumptie stopzetten. Zelfs als ze met uiterst goedkope aanbiedingen worden gelokt, zoals gedurende de afgelopen weken te zien was aan de ineenstortende omzetten in de detailhandel [9]. Staten en andere territoriale publiekrechtelijke lichamen lopen belastinginkomsten mis, zodat de tekorten op de publieke begrotingen nog verder zullen exploderen, wat weer tot verdere insolvabiliteiten kan leiden. Van de Russische miljardairs [10] via de oliesjeiks van de Perzische Golf tot het economisch eldorado China [11] lijden alle kippen die kort geleden nog voor de internationale, met name Europese, Japanse en Noord-Amerikaanse [12] bedrijven en banken gouden eieren legden, plotseling aan acute darmafsluiting omdat ze al geen geld meer hebben of bijna insolvabel zijn. De vraag naar de solvabiliteit van de VS en hun staten [13], alsmede naar die van Rusland en Groot-Brittannië, wordt ondertussen ook in de grote internationale media gesteld. Evenzo is er twijfel over de soliditeit van de grote pensioenfondsen die in belangrijke mate betrokken waren bij de economische activiteit van de afgelopen twintig jaar.
Voor LEAP/E2020 is de tendens heel duidelijk: de fase die begin 2009 van start ging, is die van een wereldwijde insolvabiliteit.
Persbericht n.a.v. het verschijnen van GEAB nr. 31, 18-1-2009. Duitse versie; www.leap2020.eu
Vertaling: Louis Wilms