Maarten Muis
Toekomstscenario's die de laatste jaren waren opgesteld met betrekking tot de arbeidsmarkt staan op losse schroeven sinds het duidelijk is dat de huidige kapitalistische crisis diepgaand, langdurig en uitermate ernstig wordt. De jubelverhalen over de krappe arbeidsmarkt aan het begin van de eenentwintigste eeuw, dat zelfs de langdurig werklozen en chronisch zieken zonder veel moeite aan een baan konden komen, blijken nu grote illusies. De arbeidsmarkt van de toekomst lijkt meer een terugkeer naar het rauwe begin van het kapitalisme te zijn, dan die van de gedroomde totale werkgelegenheid.
In Nederland dreigt de arbeidsrelatie tussen de arbeider en de kapitalist steeds meer te gaan lijken op die van een dagloner van meer dan honderd jaar geleden, of zoals in de huidige derde wereld de realiteit is. De vooruitgang die de overwinningen in de klassenstrijd in Nederland brachten voor de arbeider, waaronder gelijk loon voor gelijk werk, doorbetaling bij ziekte, betaald naar aantal uren en tal van andere sociale voorzieningen die bij het arbeidscontract hoorden, wordt steeds meer teruggedraaid.
Belangrijke breekpunten in de machtsverhouding tussen de arbeidersklasse en de bezittende klasse in Europa zijn het herstel van het kapitalisme in de Oost-Europese socialistische landen en het revisionisme van sommige West-Europese communistische partijen.
De door rechts, inclusief de sociaaldemocratie, veel geprezen individualisering op de arbeidsmarkt blijkt voor het merendeel van de arbeiders zeer nadelig uit te pakken. Daarentegen is de onderhandelingspositie van de bezittende klasse door deze versplintering versterkt. De meeste werkgevers in met name de dienstverlening hebben een sterke voorkeur voor kortdurende, flexibele parttime-contracten. In de bouw worden arbeiders gestimuleerd om als ZZP-er aan de slag te gaan, de postbezorgers van Sandd en Select Mail worden met stukloon betaald en ook in de sectoren van welzijn en gezondheidszorg is het nu zeer gebruikelijk om per project in dienst genomen te worden. Kortom, de stabiele baan verdwijnt razendsnel, als de georganiseerde arbeidersklasse deze crisis niet weet aan te grijpen om een arbeidsmarktpolitiek in progressieve richting te bewerkstelligen.
Voor veel werkers is het elke dag onzekerder of zij genoeg gaan verdienen om hun huidige levenspeil te handhaven. En als er voldoende werk is worden er door flexwerkers ongezond lange uren gemaakt, onder het motto 'morgen kan het over zijn'. Met enige regelmaat publiceert de FNV cijfers over overwerk, en daaruit blijkt niet alleen dat individuele werknemers zo maximaal mogelijk ingezet worden door hun baas, maar ook dat het vaak zonder extra betaling gebeurt. Het jubelverhaal 'eigen baas' blijkt voor veel ZZP-ers in de praktijk een zeer grote teruggang in het netto-uurloon te betekenen. In de huidige crisis zijn het als eerste de flexkrachten en freelancers die hun werk verliezen. De 'moderne' arbeidsmarkt wordt gekenmerkt door ziekmakende concurrentie, voortdurende onzekerheid en veel stress.
Veel werkers ondervinden naast de contractuele onzekerheid elke dag ook nog het opjaag-beleid van het management. Omdat het management - gewild of ongewild - onder zware druk staat van de kapitalistische winstmaximalisatie, probeert het zoveel mogelijk meerwaarde uit zijn personeel te persen. Dit vertaalt zich onder meer in het steeds meer opdrijven van het werktempo, het afbreken van gezamenlijke rusttijden en ontduiken van de arbowetgeving.
De sfeer in een bedrijf als TNT is zo stelselmatig vernield door reorganisatie op reorganisatie en door de hardvochtige bejegening door managers van het gewone personeel, dat deze vroeger loyale postmedewerkers zo murw zijn dat wat hun betreft het bedrijf nu mag instorten.
Opkomen voor de belangen van werkend Nederland heeft nog te weinig een collectief karakter om werkelijk wat van de macht terug te kunnen winnen van de kapitalisten. Individuele arbeidsrechten zijn alleen te waarborgen als ze gedefinieerd zijn als collectieve rechten. Want alleen dan is een dam op te werpen tegen de sociale afbraak ten gevolge van de kapitalistische winstmaximalisatie. Omdat werkenden vaak niet de rijen sluiten in gevallen van arbeidsconflicten - zij lijken op het eerste gezicht op een individueel belang te wijzen - is het de werkgever die vaak aan het langste eind trekt. Een goede onderhandelingspositie op de arbeidsmarkt heeft ieder individu alleen, zolang het economisch tij hem of haar meezit.
Deze crisis vraagt dus om versterking van het besef van de collectieve macht van het proletariaat. Deze tijd heeft een vakbond nodig die van de individuele middelvinger van extreem-rechts een collectief gebalde linkse vuist maakt. Laten we de humbug over de 'moderne arbeidsmarkt' snel vergeten en gewoon het ding weer bij zijn naam noemen: 'kapitalistische uitbuiting'.