Maarten Muis
Werkloosheid en bedrijfsreorganisaties raken de getroffen werknemer vaak diep in zijn of haar zelfbeeld. Het weekblad The Economist legt als welingelichte bron in de uitgave van 10 oktober dan ook een verband tussen de recessie en de toename van depressieve klachten bij werknemers. In Frankrijk is een schandaal ontstaan na een reeks werkgerelateerde zelfmoorden bij France Telecom. De economische crisis veroorzaakt niet alleen financiële schade, maar psychosociale problemen zullen steeds meer op de voorgrond treden.
We leven in een tijd dat maatschappelijke processen van succes, waardering en status zeer individueel worden ingekleurd. De boekwinkels liggen vol zelfhulpboeken met titels als 'Hoe word ik een rat', boeken met oefeningen om je sociale kennis en vaardigheden te verbeteren of door middel van meditatie de grote hoeveelheid stress die je ondervindt te kanaliseren. De dominante denkpatronen zijn die waarin slagen en falen gelinkt worden aan individuele kwaliteiten en zwakheden. Ze worden dagelijks gevoed door de stroom van daarbij passende beelden in de media.
Managers spreken graag over 'competenties' en 'de juiste match tussen de werknemers', de toverwoorden om de werknemer waar de werkgever van af wil het gevoel te geven niet op zijn of haar plaats te zijn. Talloze werknemers worden tegenwoordig op subtiele wijze weggepest. Dit en de angst voor het verliezen van de baan veroorzaken bij steeds meer mensen ernstige psychosociale klachten.
Dat het huidige ideologische klimaat depressie en burnout tot volksziekten maakt, is dan ook niet raadselachtig. Stress is de meest gehoorde klacht op de werkvloer, waar meestal met een schaarste aan collega's net nog die klus afgemaakt moet worden. Een Nederlandse werknemer heeft na jaren procederen uiteindelijk zijn werkgever aansprakelijk kunnen stellen voor de burnout die hij opliep door structureel werkweken van meer dan zestig uur te moeten draaien.
Maar niet alleen stress, ook het gevoel onzinnig en perspectiefloos werk te doen; of taken te moeten uitvoeren die vooral gekenmerkt worden door irritaties bij de klant, zoals bij telemarketing, spelen een rol bij het ontstaan van psychische klachten. In veel bedrijven heerst een sfeer van ontevredenheid over de manier waarop het werk moet worden gedaan. Naast directe psychische schade zijn er in toenemende mate ook problemen zoals alcohol- en drugsmisbruik, een indicatie dat de onzekerheid en de stress een grote groep mensen teveel wordt.
In Frankrijk bleek een van de belangrijkste redenen van de werkgerelateerde zelfmoorden het moeten uitvoeren van ander werk als gevolg van reorganisaties, wat als ongewenst, te zwaar en inhoudsloos ervaren werd. Een van de medewerkers van France Telecom was de situatie op het werk zo beu dat hij zichzelf tijdens een vergadering met een mes in de keel stak. Met voldoende bewijs kan gesteld worden dat reorganisaties de werknemer van de ene op de andere dag berooft van de arbeidsvreugde en daarmee in veel gevallen ook van levensvreugde. De problemen met werkgerelateerde zelfmoorden spelen ook bij andere grote Franse bedrijven zoals Renault, Peugeot en EDF, waarbij de gemeenschappelijke kenmerken zijn: de drastische reorganisaties en de massaontslagen.
Onderzoeken tonen aan hoe de meestal optimistische werknemers in de VS reageren op de economische crisis. Tussen juni 2007 en december 2008 liep de loyaliteit van Amerikaanse werknemers aan hun werkgevers terug van 95 procent naar 39 procent en het vertrouwen in de baas van 79 tot 22 procent, volgens een onderzoek door het Centre for Work-Life Policy. De crisis maakt van gevoelens van onzekerheid een wijdverbreid probleem in de Amerikaanse samenleving en heeft ernstige gevolgen voor het zelfvertrouwen van veel werknemers, wat lang als belangrijkste kwaliteit van de Amerikaanse burger werd gepresenteerd. Ook het Amerikaanse Bureau voor Arbeidsstatistieken zag de afgelopen tijd een toename van 28 procent van werkgerelateerde zelfmoorden.
In een recente Amerikaanse roman, 'Roest', van de schrijver Philipp Meyer, wordt een streek in de staat Pennsylvania beschreven, waar de kaalslag in de staalindustrie vanaf de jaren tachtig diepe sporen heeft nagelaten in de sociale en culturele structuur van de samenleving. Voor ex-werknemers restte niet meer dan een schamele uitkering, jongeren groeien op in een sfeer van totale perspectiefloosheid, criminaliteit en drugs. Daarbij raakte de gehele openbare dienstverlening, van het ophalen van de vuilnis tot de ziekenhuizen, in het slop of ging failliet. De gehele streek, die decennialang het toonbeeld was van vooruitgang en een solidaire cultuur, gevoed door sterke vakbonden en maatschappelijke organisaties, ging in enkele jaren ten onder. Door doelbewuste ideologische ondergraving van de belangen van werknemers en een nietsontziende politiek van winstmaximalisatie door de moederconcerns van de fabrieken.
In het huidige ideologische klimaat worden zulke processen, voor de bewoners van de streek een desastreuze neergang, als 'onvermijdelijk' gebracht. Als uitdrukking van een 'globale economische dynamiek'. Een schrijver als Philipp Meyer weet precies de vinger op de zere plek te leggen van de dominante individualistische ideologie in de Verenigde Staten. In zijn boek laat hij onder meer een Amerikaanse ex-staalarbeider mijmeren over Zweden, waar de staalfabrieken overeind gehouden werden en waar de productie behouden bleef. Het is verhelderend een Amerikaanse schrijver de situatie in zijn land te zien spiegelen aan het, volgens veel Amerikanen, 'socialistische' Zweden.
De streken en buurten die gekenmerkt worden door werkloosheid, criminaliteit en drugsproblemen en veel voorkomende psychosociale problemen zijn evenzeer een product van de kapitalistische structuur als de hippe producten die te koop zijn in de winkelcentra. En in die winkelcentra is het nu angstwekkend stil door de crisis. De vernietiging van het sociale aspect in de samenleving, het beroven van mensen van hun psychische gezondheid, het blijvend opjagen van werknemers van de ene functie in de andere, van de ene waardeloze job in de volgende 'freelance functie' zonder enig uitzicht op een stabiele situatie, is wat het kapitalisme de werkende klasse te bieden heeft. En wordt de werknemer ziek en komt hij in een uitkering terecht, dan maakt het subtiele mechanisme van sociale uitsluiting het werk af en laat de persoon 'verdwijnen' in de anonieme massa van 'losers'. Vandaar dat vijfentwintig France Telecom medewerkers zich van het leven beroofden.