Wil van der Klift
Een stijgende productiviteit zou goed moeten zijn voor de economie, maar kan nu alleen maar worden gerealiseerd door nog meer en sneller banenverlies. Ondanks aantrekkende economische cijfers is de banenkrimp in de VS en elders hoog en veel sterker dan verwacht, ondanks alle oppepmaatregelen. In 2010 zal de wereld er een stuk grimmiger uitzien dan nu. De strijd tegen de verhoging van pensioenen en AOW is niet zomaar een actie. Het vormt samen met de strijd tegen verdere versoepeling van het ontslagrecht en de strijd voor verhoging van de lonen de kern van pogingen om de al fors uitgeklede verzorgingsstaat zoveel mogelijk te verdedigen.
In oktober stond, volgens het ministerie van Arbeid in de VS, 10,2 procent van de beroepsbevolking ingeschreven als werkzoekend. Economen gingen ervan uit dat die stand pas begin 2010 zou worden gehaald. De werkloosheid in de VS is sinds 1983 niet meer zo hoog geweest en zo snel gestegen. In werkelijkheid ligt de werkloosheid in veel landen vermoedelijk nog veel hoger dan 10,2 procent. Veel werkzoekenden geven na verloop van tijd hun zoektocht naar een baan op en staan niet langer als werkloos geregistreerd. De verborgen werkloosheid zou in de VS al gestegen zijn tot boven de 17 procent.
Dit na-ijleffect is ook in Nederland zichtbaar. In september gingen, exclusief de agrarische sector, 263.000 banen verloren. Veel meer dan waarop analisten rekenden. De werkloosheid steeg in oktober naar 10,2 procent, dat is eerder en meer dan verwacht.
De cijfers geven aan dat de Amerikaanse en Nederlandse economie nog weinig aan kracht hebben gewonnen en dat de gunstige groeicijfers over het derde kwartaal van 2009 niet wijzen op structureel herstel. De consumentenbestedingen zullen door de hoge werkloosheid de komende periode achterblijven. Als de miljarden-injecties in de economie zijn uitgewerkt zou de recessie weer kunnen terugkeren, stelt Nobelprijswinnaar Paul Krugman. Het ministerie van Arbeid maakte ook bekend dat de lonen in september maar met 0,1 procent stegen ten opzichte van augustus.
Ondanks allerlei moderne veiligheidsnetten zal een lange periode van dubbelcijferige werkloosheid de neerwaartse druk op de reële lonen vergroten, waardoor de levensstandaard, vooral voor fabrieksarbeiders, zal achteruitgaan. Het soort productiviteitsgroei dat ervoor zorgt dat de economie wel herstelt, maar er geen banen bijkomen, is kenmerkend voor het verloop van de huidige crisis.
De gevolgen van de crisis worden nu dus zichtbaar in stagnerende lonen en groter banenverlies. Die tendens is pas kortgeleden ingezet. Eenzelfde ontwikkeling als in de VS is ook in Nederland gaande.
De productiviteit in de VS explodeerde in het derde kwartaal met 9,5 procent op jaarbasis. Het begon vroeg en lijkt aan te houden. Een factor die daaraan bijdroeg is de ultralage rente in de wereld, die de vervanging van arbeid door kapitaal nog eens aanzienlijk bevordert en de laatste jaren ook daadwerkelijk bevorderde, evenals de verplaatsing van de productie naar markten waar het kapitaalkostennadeel tijdelijk niet aan de orde is. De werkgelegenheid zal dan laag blijven en de werkloosheid zal een recordbereiken waardoor lonen en uitkeringen aanzienlijk lager zullen worden, de koopkracht zal dalen en de economie verder zal worden verzwakt.
Productiviteitsgroei is normaal gesproken positief voor de economie van een land. Het zorgt ervoor dat meer goederen en diensten kunnen worden geproduceerd met minder arbeid. Daardoor neemt overigens de relatieve uitbuitingsgraad toe, omdat de winsten die worden gerealiseerd door die hogere productiviteit (In marxistische termen een verhoging van de meerwaarde) niet terugvloeien naar degenen die een hogere productie realiseerden, de werkenden, maar naar een kleine groep die zich die toe-eigenen. De productiviteitsstijging die gebruikelijk is tijdens de eerste fasen van economisch herstel vormt zo een weerspiegeling van het feit dat fabrikanten en aanbieders van diensten de productie verhogen zonder meer personeel in dienst te nemen. Meestal is die verhoging zelfs het gevolg van (massa)ontslag. Het gevolg is dat de werkloosheid blijft stijgen, ook al herstelt de productie zich. De crisis wordt zo gebruikt om te saneren en te herstructureren ten koste van de werkenden en de uitkeringsgerechtigden.
Als de snelle productiviteitsgroei, die dus vroeger dan gebruikelijk begon, ook langer aanhoudt dan normaal, zal aanhoudende economische groei dus samengaan met een (snelle) verdere stijging van de werkloosheid. De VS zijn niet meer zo ver verwijderd van het naoorlogse werkloosheidsrecord van 10,8 procent in november 1982. De recente recessie heeft al 7,3 miljoen banen gekost, veel meer dan enige andere sinds de jaren dertig.
De gevolgen voor consumentenbanken laten zich raden. Het 'slechtst mogelijke' werkloosheidspercentage waarmee rekening werd gehouden bij de stresstests voor Amerikaanse banken eerder dit jaar was 10,5 procent. Nu is het percentage al 10,2 procent! Een naoorlogse recordwerkloosheid zal tot meer bankverliezen leiden, met name in de sfeer van de creditcards, waardoor een herstel in de banksector minstens wordt vertraagd, maar eerder zelfs ongedaan wordt gemaakt.
De situatie in de VS heeft veel kenmerken die zich ook in Europa en Nederland voordoen.
Werkloosheid eurozone hoogste in tien jaar; vijf miljoen jongeren in EU zonder werk thuis
De jeugdwerkloosheid in de landen van de EU is in een jaar tijd scherp gestegen. In het eerste kwartaal van dit jaar zaten vijf miljoen jongeren (tussen de 15 en 24 jaar) werkloos thuis. Dat is een miljoen meer dan in het eerste kwartaal van 2008, meldde het Europese Bureau voor de Statistiek (Eurostat) in juli. Het werkloosheidspercentage in die leeftijdsgroep steeg in die periode met 3,7 procentpunt naar 18,3 procent. De jeugdwerkloosheid stijgt tweemaal zo hard als de werkloosheid onder de totale beroepsbevolking. Die nam in dezelfde periode toe met 1,5 procentpunt tot 8,2 procent, maar is sindsdien alweer gestegen.
De werkloosheid in de eurozone heeft in september het hoogste niveau in tien jaar bereikt. Het totale aantal werklozen in de eurozone steeg in september tot 15,3 miljoen van 15,1 miljoen in augustus. In de gehele Europese Unie (27 landen) liep het werkloosheidspercentage in september op tot 9,2 procent. In de (16) landen die de euro gebruiken zat, volgens Eurostat 9,7 procent van de beroepsbevolking zonder werk. In augustus was 9,6 procent van de beroepsbevolking in de eurozone werkloos.
Volgens de officiële cijfers zou de werkloosheid in Nederland met 3,6 procent het laagste zijn. Ook het aantal jeugdwerklozen, mensen jonger dan 25 jaar, was het laagst in Nederland (6,8 procent). Inmiddels is echter wel, volgens het CBS, het aantal gedwongen ontslagen verdubbeld en gaat dat aantal ook nog eens met sprongen omhoog. De crisis is daarvan de oorzaak. Veel meer mensen dan een jaar geleden worden ontslagen om bedrijfseconomische redenen. Het aantal ontslagen als gevolg van faillissementen is meer dan verdubbeld. Het UWV gaf daarnaast ruim twee keer zoveel ontslagvergunningen af. Vorig jaar verleende de uitkeringsinstantie 60 procent van die vergunningen wegens bedrijfseconomische omstandigheden, dit jaar was dat aandeel ruim 80 procent. Het tempo waarin mensen worden ontslagen neemt nog steeds toe. In de eerste vier maanden van dit jaar verleende het UWV 74 procent meer ontslagvergunningen dan vorig jaar. Vanaf mei is er sprake van een verdubbeling en in september was het verschil met vorig jaar zelfs 115 procent.
Het aantal mensen met een werkloosheidsuitkering is daarom opnieuw fors gestegen. Aan het einde van het derde kwartaal van dit jaar werden bijna 242.000 gewone WW-uitkeringen verstrekt. Dat zijn er 21.000 meer dan een kwartaal eerder. Daarnaast kregen 36.000 mensen een uitkering op basis van de deeltijd-WW, 17.000 meer dan drie maanden daarvoor.
Omdat de ontslagregels de laatste jaren aanzienlijk zijn versoepeld, waardoor toestemming van het UWV minder vaak nodig is, vinden nu relatief meer ontslagen plaats die niet terug te vinden zijn in de statistieken. De laatste jaren zijn bovendien zeer veel Nederlanders gaan freelancen. Freelancers vallen per definitie buiten de werkloosheidsstatistieken, ook al hebben ze geen opdrachten meer. Er is sprake van een grote verborgen werkloosheid.
Als we ons realiseren dat de begrotingstekorten in alle westerse landen aanzienlijk zijn gestegen dringt zich een grimmig beeld op. De strijd voor het behoud van AOW en pensioen op 65 jaar is hard nodig. De aanvallen op lonen, ook op de minimumlonen, werkloosheidsuitkeringen en bijstand zullen ongekend hevig worden. Pogingen om het onslagrecht verder uit te hollen horen daar onverkort bij. De veroorzakers van de crisis zullen proberen hun bijdragen aan publieke voorzieningen te verkleinen, eigen bijdragen te bepleiten en vooral de arbeidsparticipatie te vergroten. Het verschijnsel van de naoorlogse DUW (Dienst Uitvoering Werken)-arbeider zal de kop weer opsteken. Verlenging (en flexibilisering) van de werkduur staat bovenaan het neoliberale wensenlijstje.
De komende maatschappelijke- en arbeidsonrust moet in de juiste richting worden geleid. Niet richting mede-arbeiders met een niet Nederlandse afkomst, zoals Wilders wil, maar richting graaiers en uitbuiters. Daar zit het geld, daar moet het worden gehaald, evenals door de Nederlandse troepen terug te trekken uit Afghanistan. Versterk de vakbeweging, kom in verzet. Om te beginnen aanstaande zaterdag in Assen, Deventer, Eindhoven of Rotterdam!
Bronnen: ANP/VK, 23-7-2009; ANP/RTR/VK, 2-10-2009; VK, 28-10-2009; ANP/VK, 30-10-2009; ANP/VK, 4-11-2009; VK, 6-11-2009; NRC (Martin Hutchinson), 9-11-2009.