De onderzoekers van de onafhankelijke Europese denktank LEAP/E2020 verwachten dat 2011 een 'genadeloos' jaar zal zijn, het ergste jaar sinds ze in 2006 begonnen met hun publicaties over de mondiale systeemcrisis. "In plaats van de oorzaken van de crisis aan te pakken, heeft de internationale gemeenschap sinds 2008 met de redding van banken en stimuleringsprogramma's niets anders gedaan dan een aanloop nemen, om nu met extra vaart de chaos in te springen".
Persbericht bij GEAB nr. 51 (17 januari 2011)
Dit nummer van GEAB markeert de vijfde verjaardag van het Global Europe Anticipation Bulletin. In januari 2006 schreven we in het eerste nummer dat de wereld aan het begin stond van een periode van vier tot zeven jaar, die gekenmerkt zou worden door de 'val van de dollarmuur', een gebeurtenis vergelijkbaar met de val van de Berlijnse muur, die het einde van het Oostblok en de Sovjet-Unie inluidde. In dit 51e nummer leggen we uit waarom het jaar 2011 volgens ons een cruciaal jaar zal zijn voor dit proces, dat tussen 2010 en 2013 zijn beslag krijgt. Het zal in elk geval een erg onplezierig jaar worden, omdat daarin definitief een einde komt aan de wereld van vóór de crisis, de wereld zoals we die sinds 1945 gekend hebben.
Vanaf september 2008 was het voor iedereen duidelijk dat we te maken hadden met een mondiale systeemcrisis. Desondanks hebben de Verenigde Staten en met hen de westerse bondgenoten zich ertoe beperkt symptomen te bestrijden en barsten in het systeem te camoufleren. Daardoor bleef onzichtbaar hoe zeer de oorzaken van de crisis de fundamenten van het huidige internationale systeem aangetast hebben. Volgens ons zullen in 2011 deze cosmetische overheidsmaatregelen hun effect verliezen en zal duidelijk worden hoe ernstig de ontwrichting van het systeem eigenlijk is.
Volgens ons staat de wereld in 2011 op het kruispunt van drie wegen, die alledrie naar een wereldwijde chaos leiden. Wij verwachten daarom in de komende twaalf maanden een reeks van heftige monetaire, financiële, economische, sociale en politieke schokken, die de gebrekkige beschermingsmechanismen die sinds 2008 opgeworpen zijn zullen vernietigen, en die één voor één de fundamenten waarop de 'dollarmuur' al decennia rust, weg zullen slaan.
De eerste weg die de crisis kan nemen om de wereld in chaos te storten, is het optreden van een krachtige onvoorzienbare schok. Het internationale systeem bevindt zich inmiddels in zo'n erbarmelijke toestand, dat het bij elke omvangrijke catastrofe in elkaar kan zakken. Wie dit overdreven vindt, moet maar eens kijken naar Haïti, waar de internationale gemeenschap nu al een jaar lang niet in staat blijkt om dat land op een effectieve wijze te helpen bij de wederopbouw. Of naar de VS, waar New Orleans zes jaar na de orkaan Katrina nog steeds niet herbouwd is. Darfur, Ivoorkust, Israël en Palestina, nergens kan de internationale gemeenschap duurzame oplossingen realiseren. De NAVO kan de Taliban niet verslaan, de VN-veiligheidsraad kan de crises rond Korea en Iran niet oplossen. Het Westen kan de situatie in Libanon niet stabiliseren, en de G20 lukt het niet een einde te maken aan de mondiale crisis, waarin behalve financiële en economische problemen inmiddels ook ontoereikende voedselzekerheid een rol speelt. Waar zich ook de oorzaken van een catastrofe bevinden, in het klimaat of bij de mens, het internationale systeem is niet bij machte om de problemen op te lossen enzelfs niet om de gevolgen te verminderen.
In plaats van handelend op te treden, beperken de belangrijkste mondiale spelers, met voorop natuurlijk de VS en hun westerse bondgenoten, zich sinds een aantal jaren tot praten en lippendiensten bewijzen. Ze hebben de hoop opgegeven dat ze hun eigen lot nog kunnen beïnvloeden. Regeringen hopen maar dat de volgende kelk van de crisis aan hen zal voorbijgaan en dat de volgende catastrofe een ander land zal treffen. De crisis heeft intussen echter het aantal mogelijke catastrofes zo verhoogd, dat de landen net zo goed Russisch roulette kunnen spelen. Volgens ons is de gehele wereld momenteel op weg om de 'versie 2011' daarvan te gaan spelen: Amerikaans roulette, met niet één maar vijf kogels in het magazijn.
De huidige prijsstijgingen van grondstoffen, zoals voedsel en energie, roepen herinneringen op aan 2008. Ook in de zes maanden voorafgaand aan de val van Lehman Brothers en Wall Street schoten die prijzen omhoog. (Zo staat in januari 2011 de voedselprijsindex van de FAO met 215 punten al boven het vorige record van 214 punten uit mei 2008.) De oorzaak is in beide gevallen dezelfde: de vlucht uit zuiver financiële activa en deviezen naar 'concrete' beleggingen. Toen ontvluchtten de grote beleggers en fondsen de hypotheekmarkt en alle beleggingen die daarmee samenhingen, met inbegrip van de Amerikaanse dollar. Nu vluchten ze uit alle financiële activa, inclusief de staatsobligaties en andere overheidsschulden. In de zomer van 2011 moeten we daarom rekening houden met het knappen van een viertal bubbels: die van staatsobligaties, overheidsschulden, bankbalansen en onroerendgoedmarkten (met name in de VS, China, het Verenigd Koninkrijk en Spanje). En dat tegen de achtergrond van hevige valuta-oorlogen.
Als gevolg van de Amerikaanse, Britse en Japanse kwantitatieve versoepeling en vergelijkbare Europese en Chinese stimuleringsmaatregelen zal inflatie de wereld in 2011 destabiliseren. Als we kijken naar wat momenteel in Tunesië gebeurt, dan is duidelijk dat mondiale ontwikkelingen, en dan vooral de stijging van voedsel- en energieprijzen, leiden tot hevige nationale sociale en politieke schokken. Veelzeggend is ook dat de 'peetvaders' van het Tunesische staatsbestel, Frankrijk, Italië en de VS, de val van een 'bevriend' regime niet hebben kunnen verhinderen.
Dit is de tweede weg die de crisis kan nemen om de wereld in chaos te storten. We kunnen de belangrijkste leden van de G20 in twee groepen verdelen die met elkaar gemeen hebben dat geen van beide in staat is de gebeurtenissen op een beslissende wijze te beïnvloeden. Aan de ene kant het na-oorlogse Westen, dat in deze vorm niet lang meer zal bestaan. Voor de VS zal 2011 immers aantonen dat hun leidersrol in de wereld verleden tijd is, ondanks het feit dat ze krampachtig proberen om het internationale systeem in stand te houden, waarin zij sinds enkele decennia de enige overgebleven supermacht zijn. Europa is intussen zo druk bezig zich te ontwikkelen tot een soort zelfstandige staat (Euroland) en tot een nieuwe sterke mondiale speler, dat het momenteel niet de energie en ook nog niet de visie heeft die nodig zijn om de wereldgebeurtenissen te beïnvloeden. Aan de andere kant de BRIC-landen, met China en Rusland als drijvende krachten, die nog niet in staat zijn de leiding over te nemen van het internationale systeem of een deel daarvan. Zij beperken er zich voorlopig nog toe de resterende fundamenten van de wereld van gisteren te ondermijnen, zoals bijvoorbeeld de overheersende positie van de dollar.
Op het niveau van het internationale systeem treffen we dus overal een situatie van machteloosheid aan. Dat verhoogt natuurlijk de kans dat erbelangrijke schokken optreden en dat die tot ernstiger gevolgen leiden dan wanneer een gemeenschappelijke reactie mogelijk zou zijn. In 2008 werd de wereld verrast door de enorme schok van de financiële crisis, en omdat er toen een onbetwiste leider was, de VS, kon het systeem daarop reageren. In 2011 is dat echter niet meer het geval: er is geen onbetwiste leider meer en, zoals we gezien hebben, is het systeem machteloos. En de situatie wordt nog verergerd door het feit dat in veel landen sociale onrust en economische crisis dreigen, de derde weg naar wereldwijde chaos.
Dit treft met name de VS en Europa, waar drie jaar van crisis het sociaaleconomische en dus ook politieke evenwicht beginnen te beïnvloeden. Amerikaanse gezinnen, waarvan tientallen miljoenen bankroet en steeds meer aangewezen op voedselbanken, bewegen heen en weer tussen het geduldig dragen van de armoede en de woede tegen het systeem. Europeanen, die om zich heen zien hoe de werkloosheid toeneemt en tegelijkertijd de verzorgingsstaat wordt afgebroken, beginnen zich er steeds krachtiger tegen te verzetten dat zij de kosten van de crisis moeten betalen en gaan op zoek naar schuldigen, zoals de banken, de euro en de regeringspartijen.
Maar ook in de opkomende economieën zorgt de crisis voor maatschappelijke springstof. In China roepen maatregelen ter controle van financiële bubbels weerstand op bij hen die eindelijk een zeker welvaartsniveau bereiken of het bestaande niveau willen uitbreiden. Daarnaast moet de Chinese economie, om sociale onrust te voorkomen, zorgen voor werk voor tientallen miljoenen arbeidsmigranten. In Rusland is het lage niveau van de sociale zekerheid moeilijk te rijmen met de ongelofelijke rijkdom van de bovenklasse en de oligarchen. Datzelfde geldt voor Algerije, waar inmiddels al onlusten zijn uitgebroken. In Brazilië, Turkije of India, overal leiden de snelle ingrijpende veranderingen tot opstanden, onlusten en aanslagen. Bijna overal op de wereld is de kloof tussen arm en rijk zo groot geworden dat sociale onrust dreigt. Veel landen zijn sociaaleconomisch gezien echte politieke tijdbommen geworden.
Dat 2011 op het kruispunt van drie wegen naar wereldwijde chaos staat, maakt het tot een jaar dat geen genade zal kennen. Geen genade zal er zijn voor die landen en lokale autoriteiten die geen harde conclusies hebben willen trekken uit de afgelopen drie crisisjaren en dachten na enkele cosmetische aanpassingen het leven en de economie als voorheen voort te kunnen zetten zonder de oorzaken van de crisis aan te pakken. Ook zal er geen genade zijn voor die ondernemingen en landen die meenden dat de zwakke tekenen van herstel in 2010 de voorboden waren voor een nieuwe zomer in de wereldeconomie. En tenslotte zal er evenmin genade zijn voor die beleggers die nog steeds niet willen inzien dat beleggingsvormen van de wereld van gisteren (zoals effecten en valuta's) niet die van morgen kunnen zijn (in elk geval niet in de komende jaren). De geschiedenis is meestal niet geniepig, ze geeft vaak vooraf een waarschuwing voor ze de wereld van gisteren onder laat gaan. Ditmaal waarschuwde ze in 2008 en volgens ons zal de wereld van gisteren in 2011 verdwijnen. Alleen diegenen die zich voldoende voorbereid hebben op de nieuwe omstandigheden zullen overleven, alle anderen zullen in de chaos ondergaan.
Bron: www.leap2020.eu; vertaling en bewerking: Louis Wilms.