(Foto: Shutterstock)
Maarten Muis
Op 16 september jl. sprong de Amsterdamse wethouder Andrée van Es (GroenLinks) in de bres voor de zzp'ers. De aanvragen voor inkomensondersteuning voor deze groep vanuit een specifieke regeling (BBZ-uitkering) waren verdubbeld in een jaar. Maar schaamte deed veel zzp'ers eerder naar de voedselbank gaan, dan deze vorm van inkomenssteun aan te vragen. Van Es riep op deze schaamte van zich af te schudden. Maar die heeft alles te maken met het vasthouden aan illusies en de gebroken beloftes van uitkeringsinstanties, werkgevers en politiek.
De petitie tegen het afschaffen van de zelfstandigenaftrek stond toen al op bijna 60.000 handtekeningen en groeit nog elke dag aan. Met deze maatregel wil het kabinet het verschil in belastingdruk tussen zzp'ers en mensen in loondienst opheffen. Door de ruime belastingaftrek, zoals het Financieele Dagblad op 6 augustus berekende, betaalt een zzp'er met inkomen van 20.000 euro rond de 7.000 euro minder belasting dan iemand in loondienst. Vergeten in deze berekening is wel dat de zzp'er geheel zelf zorg draagt voor reserves bij ziekte, bij minder opdrachten en voor pensioen.
Netto meer inkomsten is een van de belangrijkste redenen van de grote groei van het aantal mensen dat voor deze vorm van werken kiest. Er wordt meestal een erg rooskleurige toekomst als zzp'er geschetst door media, uitkeringsinstanties en overheid. Maar dat niet alleen. In veel gevallen is de keuze van zzp'er worden ook een die genomen wordt vanuit het verliezen van de baan of vanuit een uitzichtloze uitkeringssituatie. Er is tevens een ideologische context waarin ondernemende zelfstandigen worden voorgesteld als de kiem tot een kapitalisme, dat zijn chronische crisis van overproductie heeft overwonnen. De dynamische zzp'er is nog steeds een sterk marketingconcept.
Werkgevers zijn erg blij met deze arbeidsconstructie omdat voor redelijk weinig geld (vaak minder dan via uitzendbureaus) er veel meer flexibiliteit wordt gekocht. Ondanks de verfoeide schijnconstructies in sommige sectoren, heeft het merendeel van de 750.000 zzp'ers in Nederland bij vol bewustzijn gekozen voor werken als zelfstandige.
Het aanpakken van schijnzelfstandigheid moet prioriteit hebben en is redelijk eenvoudig. Alleen ontbreekt het de politieke wil daartoe, wegens massieve tegenwerking vanuit de werkgeverslobby. De voorstellen tot hervormingen die nu gedaan worden, treffen de bewuste zzp'ers onevenredig hard. Flinke inkomensachteruitgang staat hun te wachten. Terwijl netto meer inkomsten nu juist de belofte was van het zzp'er worden.
FNV Zelfstandigen heeft kortgeleden een goed onderbouwd verhaal geschreven over: waarom het idee om voor zzp'ers afspraken in de cao te maken contraproductief werkt. Belangrijk voorstel in dat plan, een minimum tarief, zorgt er alleen maar voor dat de tarieven naar dat voorgestelde lage niveau zakken. Terwijl veel zzp'ers nu nog een redelijke onderhandelingspositie hebben. Beter is het daadwerkelijk die onderhandelingspositie te versterken, vanuit de kracht van het aantal, niet uit medelijden met individuele gevallen.
FNV Zelfstandigen doet een concreet voorstel om zzp'ers wettelijke middelen in handen te geven om tariefdumping en schijnzelfstandigheid door werkgevers aan te kunnen klagen. Bijvoorbeeld dat zzp-tarieven niet lager mogen zijn dan de cao-lonen plus een vastgestelde opslag van de kosten die een zzp'er (pensioen, studie, middelen, etc.) zelf moet dragen. Maar het belangrijkste is dat zzp'ers zich organiseren. De staking in juli van chauffeurs die werken voor PostNL is een goed voorbeeld hoe een opdrachtgever gedwongen kan worden met rechtvaardige tarieven te werken.
Toch blijft het meest heikele punt, het ontbreken van sociale zekerheid voor zzp'ers, nog grotendeels buiten de discussie. Zzp-constructies ondergraven op dit moment voor een belangrijk deel de basis (premies!) van de sociale zekerheid. In een ideologisch klimaat als het huidige zetten zzp'ers liever zogenaamde 'broodfondsen' op (dat zijn onderlinge steunsystemen), dan dat zij zich samen sterk maken om onder de collectieve sociale zekerheid te gaan vallen.
Dit individueel naar oplossingen zoeken heeft alles te maken met de illusie dat de zzp'er een ondernemer is die zich kan meten op de markt met de grote bedrijven en organisaties. Er zijn luidruchtige types die de loftrompet steken over zzp'er zijn, omdat zij geloven dat dit voor een nieuw, dynamisch kapitalisme zal zorgen. Belangrijkste onderdeel van dit geloof is dat zzp'er zijn goed aansluit op de toegenomen individualisering. Deze droom verandert voor steeds meer zzp'ers in een nachtmerrie, nu de rekening van de crisis ook bij hen wordt neergelegd.
Van belang is de komende tijd de gebroken beloftes, door werkgevers en politiek eerder gedaan, aan te grijpen om daadwerkelijk goede arbeidsvoorwaarden voor zzp'ers te eisen. Door het afromen van de superwinsten van multinationals kan heel goed een sociaal vangnet gecreëerd worden dat voor iedereen geldt. Zzp'ers willen geen medelijden van Andrée van Es, maar een wettelijk kader dat hun arbeidsvoorwaarden veiligstelt. Zodat zij zich concentreren op goed werk leveren naar eigen inzicht en onder eigen controle.