Herken je de graaier? (Foto: Shutterstock)
Maarten Muis
De rijke Nederlanders werden weer rijker dit jaar, zo lazen we vorige week. Crisis of geen crisis, het grote graaien gaat onverminderd door. Een enkel exces van zelfverrijking wordt wel aangeklaagd, maar we horen, lezen of zien bijna geen fundamentele kritiek op de methode 'pakken wat je pakken kan'. Integendeel: door de media wordt ook de rest van de bevolking dagelijks uitgenodigd tot de houding: en nu ik!
De kritiek op het graaien wordt zoveel mogelijk ontzenuwd en gebagatelliseerd, laat staan dat de onrechtvaardige bezitsverhouding onderwerp van debat is. In dit artikel tillen we een tipje van de sluier van de kapitalistische logica van de elite op.
Kapitalistische rolmodellen worden ons dagelijks in de media voorgeschoteld. Op 6 november jongstleden vertelde de eigenaar Van der Wallen van marketingbedrijf BrandLoyalty in het FD dat het belangrijkste kapitaal in zijn bedrijf de werknemers zijn. Dat deze eigenaar 267 miljoen euro met de verkoop van zijn bedrijf incasseerde was maar bijzaak, zijn focus was het ondernemen. Zo'n klapper maken is toch het mooie aan het kapitalisme? Dat kan zo maar iedereen overkomen met een beetje slim en hard werken. Of niet soms?
Aan de andere kant van het spectrum van succesvol ondernemerschap was de constructie die bedacht was als beloning voor de directeur van het eerste geprivatiseerde ziekenhuis van Nederland: Het Slotervaart in Amsterdam. De capabele manager Aysel Erbudak, die door investeerder Jan Schram naar voren werd geschoven, kreeg al snel een sterrenstatus. Maar het sprookje van echte marktwerking in de zorg was van korte duur. Achter haar bravoure gingen onfrisse praktijken schuil.
Let wel: de creatieve constructies die Schram en Erbudak bedachten zijn niet illegaal. In de rechtszaken over de vraag wie nu het Slotervaart bezit, nadat Schram overleed, kwam aan het licht dat alle aandelen die Erbudak bezat op naam van haar minderjarige kinderen staan. Belastingtechnisch en juridisch wel de voordeligste oplossing. Maar wat bleek ook: Erbudak had helemaal geen officiële dienstbetrekking bij het Slotervaart Ziekenhuis en ontving geen salaris. De deal was dat zij haar levensonderhoud mocht financieren met een creditcard die op naam van het ziekenhuis stond. De rekening daarvan was meer dan drie ton per jaar. Zo is het goed leven.
Het verhaal van deze twee succesvolle kapitalisten hebben een duidelijke gemeenschappelijke boodschap: wees slim, creatief en onverschrokken, binnen het kapitalistische systeem zal u daarna ruimschoots worden beloond. De heersende ideologie nodigt iedereen uit deze methoden zelf ook toe te passen. Anders ben je toch een dief van je eigen portemonnee?
Let maar eens op, de houding van 'nu ik!' kom je op veel plekken in Nederland tegen. Voorzover zij niet ertoe worden gedwongen is de belangrijkste reden om zzp'er te worden het direct veel hogere netto-inkomen door de gunstige belastingregels. En geef deze mensen eens ongelijk, de cao-lonen worden al jaren minder. Het perspectief in veel vaste banen is ook niet al te rooskleurig. De sprong naar het ondernemerschap wordt constant aangemoedigd. Want lijkt het dan niet of je in dezelfde divisie speelt als Van der Wallen en Erbudak?
Dat er keerzijden zijn, las ik in een verslag van de Armoede-tour van staatssecretaris Jetta Kleinsma. Zij bezocht onder meer een project van schuldhulpverlening in Rotterdam. Hier vertelde een van de deelnemers dat zij niet begrepen had dat wat zij bruto als zzp'er verdiende, niet netto uit had mogen geven. Nu had ze een schuld bij de belastingdienst en was in grote problemen.
Nu kun je dit individuele geval wegzetten als een voorbeeld van domheid. Maar in het licht van de twee voorbeelden van succesvolle ondernemers hierboven is haar gedrag toch iets beter te begrijpen. Deze persoon dacht even slim te kunnen zijn als Erbudak, maar had jammer genoeg niet de steun van een multimiljonair en zijn leger aan juridische adviseurs die er voor zorgen dat het graaien door de burgerlijke wetten gelegitimeerd is.
Belangrijk is te beseffen hoe je in Nederland dagelijks volgestopt wordt met kapitalistische logica. Het kapitalisme legt een ideologische sluier over de werkelijkheid. Daardoor lijkt het dat iedereen gelijke kansen heeft. Daardoor lijkt het ook dat het kapitalisme wel deugt, maar sommige spelers niet. Er is echter een hele grote kloof tussen de eredivisie van de grote kapitalistische graaiers en de eerste divisie van loon-afhankelijken, zzp'ers en middenstanders. Bijna iedereen springt zich te pletter om deze kloof te overbruggen. Er is wel een brug, maar daar is de tol die van de onfrisse praktijken. Aan welke kant wil je staan?