Maarten Muis
Er wordt al jaren gespeculeerd over de redenen van de drastische toename van het gebruik van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Het sneller herkennen en behandelen van bijvoorbeeld een bipolaire stoornis of autisme heeft voor iedereen voordelen. Maar niet alleen betere diagnostiek verklaart de groei. Dat de tabel van ambulante GGZ-behandelingen eenzelfde soort curve vertoont als de toename van de arbeidsproductiviteit (zie tabellen), geeft aan in welke richting we mede naar een verklaring moeten zoeken.
Arbeidsproductiviteit of gemiddelde arbeidsproductiviteit is de hoeveelheid productie die per tijdseenheid wordt geproduceerd door één arbeider. Vaak wordt het ook gemeten door per arbeider de toegevoegde waarde te nemen. Marxisten kennen het begrip uitbuitingsgraad, wat de verhouding tussen winst en looninkomen is en in het verlengde van de arbeidsproductiviteit ligt. Ook de mate van werkstress is sterk gerelateerd aan de arbeidsproductiviteit, want de intensiteit van de geleverde arbeidsinspanning loopt hiermee gelijk op. Ook is belangrijk voor een juist begrip: kapitalistische productiewijze leidt tot vervreemding, wat verband houdt met het ontstaan van bepaalde psychiatrische klachten.
Uit vergelijkend onderzoek van World Health Organization (WHO) naar het verloop van psychiatrische klachten, met name schizofrenie, bleek dat mensen in Afrika sneller herstellen en eerder weer volop meedraaien dan de intensief behandelde patiënten in het Westen [1]. In het jaren durende debat hierover wezen sommige wetenschappers op de veel sterkere sociale cohesie in Afrika en de extreme individualisering in het Westen. Een enkele wetenschapper wijst er op dat medicatie verder invalideren in de hand werkt, in plaats van dat het helpt daadwerkelijk met de problemen aan de gang te gaan. Men zocht vooral naar culturele en medische verklaringen, terwijl de verschillen tussen Afrika en het Westen vooral op het economische vlak liggen.
Het grote verschil in arbeidsproductiviteit is eerder een verklarende factor. Onder migranten in Nederland, ook Afrikaanse, komen juist veel meer psychiatrische stoornissen voor. Onderzoek naar de onderliggende oorzaken van het vaker voorkomen van bijvoorbeeld schizofrenie bij migranten, wijst op stress door sociale uitsluiting en verminderd perspectief op werk [2]. Kortom, er zijn meer dan voldoende redenen beter naar kapitalistische uitbuiting en uitsluiting te kijken, in plaats van bij psychiatrische klachten alles direct in een biomedisch kader te plaatsen.
De huidige arbeidsproductiviteit in Nederland is hoog. De directe productie levert maar weinig banen op. Een deel van de overtollige arbeidskrachten wordt in het kapitalisme in sectoren als reclame en marketing tewerkgesteld. Zo versterken zij met hun arbeid het kapitalisme. De enige functie van reclame en marketing is realisering van de winst van een product, dat tegenwoordig in fabrieken met zeer weinig arbeiders wordt gemaakt. Daadwerkelijk maatschappelijk nut heeft reclame niet, het dient alleen de winstmaximalisatie.
Zo zijn er nog een heleboel andere sectoren aan te wijzen die eerder een ondersteunende dan een productieve functie hebben. Heel wat werknemers lopen bij een psychiater omdat ze de zin van wat zij doen niet meer kunnen inzien. En al is de baan nog zo hip, mensen voelen dat hun arbeidsinzet alleen ten goede komt aan de private toe-eigening door de kapitalisten. Zij worden daar ziek van.
Dat mensen gaan disfunctioneren op hun arbeidsplek heeft dus te maken met vervreemding. In plaats van te wijzen op structurele oorzaken, wordt het disfunctioneren geïndividualiseerd in een psychiatrische diagnose. Hierdoor staat het niet in de context van de ratrace en het moordend werktempo, maar ligt het falen hierin overeind te blijven aan een 'stoornis'. Zo worden de mechanismen achter de toename van GGZ-behandelingen verdoezeld en wordt de samenleving steeds verder gemedicaliseerd.
Het kapitalisme heeft een groot deel van de arbeiders niet meer direct nodig. Het kwam de kapitalisten tientallen jaren goed uit dat een deel van jongs af aan geparkeerd kon worden in een Wajong-traject. Natuurlijk op kosten van de gewone belastingbetaler en niet op kosten van de kapitalisten. Het afkeuren van arbeiders en wegzetten in een WAO-uitkering was in de jaren tachtig een veelgebruikte methode om de daadwerkelijke hoge cijfers van werkloosheid van een kapitalisme in crisis te maskeren.
Het paarse kabinet van Wim Kok probeerde met de Melkert-banen een sector te creëren, die toevlucht kon zijn voor mensen die door de keiharde concurrentie op de arbeidsmarkt niet aan bod kwamen. Natuurlijk wel met slechtere arbeidsvoorwaarden. Maar dat project was al te succesvol, want de mensen vonden het werk leuk en gingen zelfs - met steun van de vakbeweging - eisen stellen om daadwerkelijk als volwaardige werknemers gezien te worden. Dat was binnen het kapitalisme niet de bedoeling. De stekker werd door opvolgende rechtse kabinetten dan ook uit dit systeem getrokken.
De grootschalige uitsluiting op de arbeidsmarkt, die vaak plaatsvindt op basis van medische terminologie, valt steeds meer politici en beleidsmakers op. Omdat de tewerkstellingsgraad wegens de Lissabon-strategie naar de zeventig procent moet en de kosten voor de Wajong exploderen, wordt nu weer hard geroepen dat de afgekeurden aan het werk moeten. De kapitalistische machinerie zet nu massaal Wajongers in speciale trajecten aan het werk, maar wel met lagere lonen en minder rechten. Want werkgevers kunnen wijzen naar de 'lagere arbeidsproductiviteit' en komen zo in aanmerking voor allerlei gunstige regelingen. Door te verwijzen naar de medische diagnose hoeft de kapitalist minder te betalen voor de arbeid. De uitbuitingsgraad wordt zo maximaal gehouden.
Minder GGZ-behandelingen, zoals een deel van de politiek wil, en tegelijkertijd de kapitalistische uitbuiting opvoeren met neoliberale hervormingen, werken elkaar tegen. Iedereen die ziek wordt hoort recht te hebben op kwalitatief goede gezondheidszorg en verzekerd te zijn van een rechtvaardig inkomen. Bezuinigingen op de GGZ, zoals minister Edith Schippers nu doet, is de mensen voor de tweede keer door het kapitalisme duperen.
Het behouden en creëren van echte, volwaardige banen is nu de meest urgente taak. Banen waarin je voldoende tijd hebt om je werk te doen. Banen waarin je de tijd krijgt om goed te worden in dat werk. Banen op basis van maatschappelijk nut, en niet op basis van ziekmakende winstmaximalisatie. Kortom: de eis van banen die niet ongezond zijn voor lichaam en geest.
[1]WHO. Schizophrenia: An International Follow-up Study. Chichester, UK: John Wiley & Sons; 1979.
[2] http://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/issues/227/articles/1425.