Zoltan Zigedy
Bij het aanbreken van het kapitalistisch tijdperk, toen de productie nog opgesloten zat in het feodale stelsel richtten veel kooplieden netwerken van vrije keuterboeren op die meer inkomsten verlangden en een zekere mate van vakmanschap hadden. Ze voorzagen deze netwerken van grondstoffen en gereedschappen (kapitaal), betaalden hen voor het werk, bemachtigden de producten en brachten deze naar de markt, wat hen veel winst opleverde.
Dit systeem van uitbestede huisnijverheid was een factor in het accumuleren van het kapitaal dat nodig was voor het latere systeem waarbij arbeiders onder een dak gebracht werden in werkplaatsen, een veel efficiëntere manier van produceren. Vervolgens gaven de primitieve werkplaatsen, door een verdere accumulatie van kapitaal en revolutionaire veranderingen in de productiekrachten de aanzet tot een nog efficiënter productiesysteem, door het samenvoegen van menselijke arbeid met machines en schijnbaar onuitputtelijke energiebronnen.
De moderne directeur en zijn of haar bedrijfslakeien hebben de rol van de vroege koopman-ondernemer geërfd. Zo ook zijn de werkers van vandaag de nakomelingen van de boeren die hun arbeid aan de eerste kapitalisten verkochten.
Eeuwen na het oerkapitalisme waarbij 'banen' uitbesteed werden aan kleine, onafhankelijke producenten is dit concept terug van weggeweest. Ironisch genoeg blaast het kapitalisme van de eenentwintigste eeuw het idee nieuw leven in dankzij de alomtegenwoordige techniek van de smartphone en de computer. Moderne ondernemers brengen geïsoleerde, onafhankelijke dienstverleners via internet in contact met de klanten. Afspraken en betalingen worden geregeld via een tussenpersoon of een onderneming die weinig riskeert en veel verdient. Deze bedrijven hebben klinkende namen zoals Uber, Airbnb, Instacart of TaskRabbit. Hun pleitbezorgers hebben het over de 'deeleconomie', waarmee een utopisch beeld van harmonie en idealistische samenwerking opgeroepen wordt.
Dit is echter een valse voorstelling van zaken. De 'deeleconomie' is alleen maar een nieuwe fase van het monopoliekapitalisme in de dienstensector, een nieuwe manier van uitbuiting die mogelijk gemaakt wordt door technologische vooruitgang in de productiekrachten. Net zoals tijdens de ontwikkeling van de fabrieksindustrie hebben hogere organisatievormen de industrieën geconcentreerd om zo de winstvoet te verhogen. De technologische ontwikkelingen hebben Uber in staat gesteld om zijn netwerk op landelijk en internationaal niveau uit te breiden waardoor deze onderneming nu groter en flexibeler is dan reeds bestaande taxibedrijven en autoverhuurders. Binnen de kortste keren zijn veel nieuwe internetbedrijven hun traditioneel georganiseerde concurrenten voorbijgestreefd. Ze trekken meer klanten aan en maken meer winst. Hun service wordt verricht door ongeorganiseerde dienstverleners van diverse pluimage maar deze worden aan het bedrijf gebonden en erop uitgestuurd met een effectiviteit die alleen de modernste techniek mogelijk kan maken.
Naast de technologische spitsvondigheden is het natuurlijk vooral de concurrentiekracht van de lage prijzen die de 'deeleconomie' explosief laat groeien. Klanten lopen over naar Uber, Airbnb enz. omdat ze een voordeeltje bespeuren. Deze bedrijven zijn vooral aantrekkelijk voor consumenten uit de elite, de hoge middenklasse en zij die daarbij denken te horen. Omdat ook zij getroffen werden door de economische crisis gedijt de 'deeleconomie' uitstekend in het vacuüm tussen limousines (en echte taxi's) en het openbaar vervoer, tussen het Ritz-Carlton en budgethotels.
De lagere prijzen worden op twee heel ouderwetse manieren bereikt, manieren die overbekend zijn in de geschiedenis van het kapitalisme: uitbuiting en het ontduiken van regulering.
Doordat de 'deeleconomie' gebaseerd is op informele dienstverbanden en minimale contracten ontduikt ze de beschermende maatregelen die in de loop der jaren nodig bleken om de betreffende sectoren (personenvervoer, het hotelwezen etc.) te reguleren. Zonder deze maatregelen zouden er talloze doden en gewonden gevallen zijn onder de klanten en de werknemers. Natuurlijk heeft regulering haar prijs. Veiligheidsgaranties, scholing, goede arbeidsvoorwaarden, verzekeringen enz. worden allemaal bij de prijs van het eindproduct opgeteld. Miljardenbedrijven zoals Uber achten zich met hun 'delen'-mantra niet aan deze regelgeving gebonden.
Bedrijfsvriendelijke reguleringsbureaus van de Amerikaanse overheden verzetten zich niet of nauwelijks. Toezichthouders en consumentenbonden die de grote bedrijven niet graag op de tenen trappen willen niet weten van het misbruik en de nalatigheden. Dit zal pas veranderen wanneer er meer ongelukken gebeuren en de schadeclaims zich opstapelen.
Daar blijft het niet bij. Door het gebruik van 'freelancers', die zij rooskleurig 'onafhankelijke contractanten' noemen, ontduiken de bedrijfsbonzen massaal fundamentele arbeidsnormen. In een vloek en een zucht verlagen ze de beloningen en ze verleggen het werk naar willekeur. Als onafhankelijke contractanten hebben werknemers vrijwel geen rechten: de arbeidsvoorwaarden worden van a tot z door de baas gedicteerd.
In de Wall Street Journal schreef commentator Christopher Mims over hoe de 'deeleconomie' door een aantal mensen al 'het nieuwe feodalisme' genoemd werd ('How Everyone Misjudges the 'Sharing' Economy'', 24 mei 2015). Gezien de overeenkomsten met het uitbestedingssysteem van de 15e en 16e eeuw was dit een prima vergelijking.
Volgens een onderzoek in Philadelphia waaruit Mims citeert verdienen Uberchauffeurs na aftrek van kosten ongeveer tien dollar per uur. Dat wordt alleen maar minder naarmate ze hun auto meer gebruiken, als de reparatiekosten na de garantieperiode stijgen en wanneer de verzekering hun schade niet meer dekt. Daarnaast erkent Uber dat 51 procent van zijn chauffeurs minder dan 15 uur per week werkt. Omdat het bedrijf wereldwijd maandelijks 20.000 nieuwe chauffeurs aanneemt daalt het aantal gewerkte uren per werknemer alleen maar.
Airbnb buit niet direct werknemers uit maar haalt wel banen weg uit het hotelwezen. Lonen voor schoonmakers, onderhoudspersoneel, receptionisten en conciërges zijn geen kosten die Airbnb wenst te maken. Daardoor heeft Airbnb dankzij zijn lagere prijzen het concurrentievoordeel (hoewel gasten nooit precies weten wat ze voor die prijzen mogen verwachten). Zoals altijd trekt concurrentie aasgieren aan. In veel steden kopen speculanten huizen op met als enig doel deze kortstondig via Airbnb te verhuren. Anderen rekenen op de opbrengst van tijdelijke onderhuur om zelf een huis te kunnen kopen. Beide praktijken stuwen de waarde van woningen steeds verder omhoog waardoor onze grote steden ter wille van de yuppen steeds verder gezuiverd worden van ongewenste etnische- en klassenelementen.
Net zoals bij andere onderdelen van de 'deeleconomie' zal het ontbreken van regulering, klantvriendelijkheid, en een constant serviceniveau uiteindelijk een probleem worden voor dit zakenmodel. Ongelukken, ondermaats presteren en geschillen liggen op de loer. Als het nieuwe eraf is zullen de lage prijzen veel van hun aantrekkingskracht verliezen.
De werkvloer verandert maar de uitbuiting blijft. De reactie van de arbeidersbeweging zal van veel betekenis zijn voor de toekomst van de georganiseerde arbeid. Verlaagde arbeidskosten, in de fastfoodindustrie of in de nieuwe 'deeleconomie' zijn een gevaar voor de arbeid, georganiseerd of ongeorganiseerd.
Vakbondsleiders die hun hoop stellen op de Democraten om het beperken van lonen en rechten tegen te gaan moeten nog drie keer nadenken. President Obama's voormalige campagneleider David Plouffe zit nu in de raad van bestuur van Uber waarvoor ook Bill Clintons vroegere woordvoerder Matt McKenna werkt. Jim Messina is in dienst van zowel Uber als Airbnb. Namens deze bedrijven ijvert hij bij Democratische congresleden voor soepeler wetgeving. Tegelijkertijd staat hij aan het hoofd van Priorities USA Action, een lobbygroep die zich inzet voor de verkiezing van Hillary Clinton. De kans dat Democratische leiders actie zullen ondernemen tegen de giganten van de 'deeleconomie' is nul procent.
Laten we hopen dat de georganiseerde arbeid de voorzienigheid heeft om deze groeiende dreiging voor het levenspeil van de werkende klasse te tackelen.
ZZ's blog, 29 juni 2015, vertaling Frans Willems.