(Foto: Danny PiG/Flickr/cc/by-sa)
Zoltan Zigedy
Ik herinner mij de eerste keer dat ik de stem en het pianospel hoorde van Nina Simone. Mijn oudere zus had de Bethlehem 45 toerenopname gekocht van 'I Love You, Porgy', in 1958. Ik was gefascineerd door de B-kant van de plaat: 'Love Me or Leave Me', door de intrigerende pianobridge, die leek op een fuga van Bach, die klonk in dat nummer tegelijkertijd vreemd maar gek genoeg toch ook heel passend. Nu, vijftig jaar later, heb ik die plaat nog steeds, versleten maar nog goed te beluisteren.
Ik herinner me ook hoe ik enige jaren later opgewonden het cellofaan weghaalde van een nieuwe aanwinst van de Record Club of America: de nieuwste LP van Nina Simone. Als je in de jaren '60 in een kleine stad in de Midwest interessante muziek wilde horen dan kon je bij de Record Club platen bestellen. Ik legde de plaat voorzichtig op de draaitafel in onze woonkamer en zwengelde het volume aan. De opname, 'Nina Simone in Concert', bleek een mijlpaal te zijn in het leven van Nina Simone, de politieke commentator en agitator. Het laatste nummer begint met Nina Simone die met veel nadruk zegt: "The name of this tune is Mississippi Goddam. And I mean every word of it..." [nvdr: "de titel van dit nummer is Missisippi Goddam. En ik meen ieder woord ervan". Mijn tante, die in de keuken aan het werk was en zelden meeluisterde naar mijn muziekkeuzes en nooit commentaar gaf op mijn onconventionele muzikale interesses, stormde de kamer binnen en benadrukte: "she MEANS every word of it."
Dat nummer weerspiegelde de diepte en intensiteit van Nina Simone's inzet voor sociale rechtvaardigheid. In Mississippi Goddam weerklonk verontwaardiging, woede en een oproep voor gerechtigheid. Het nummer deed geen enkele concessie aan de delicate gevoeligheden of comfort van het publiek. De muziek schreeuwde eisen op een manier die weinig artiesten daarvoor en sindsdien hebben kunnen evenaren. En het belangrijkste: het nummer kwam op een moment dat de Burgerrechtenbeweging een hymne nodig had dat veel verder ging dan liberale vroomheden of oproepen tot geduld.
Mijn eigen favoriet van dat album was de briljante bewerking van een lied van Bertolt Brecht en Kurt Weill: 'Pirate Jenny'[nvdr: naar 'Seeräuber Jenny' uit de 'Dreigroschenoper'). Brecht had de tekst op typerende wijze doordrenkt van wraakzuchtige vereffening van de rekeningen tussen de hooghartige elites en het gewone volk. In de interpretatie van Nina Simone is het nummer 'Pirate Jenny' getransformeerd tot een compromisloze uiting van antiracisme. Jenny is veranderd in een zwarte vrouw, een schoonmaakster tijdens de periode van rassenscheiding, die fantaseert:
You people can watch while I'm scrubbing these floors
And I'm scrubbin' the floors while you're gawking
Maybe once ya tip me and it makes ya feel swell
In this crummy Southern town
In this crummy old hotel
But you'll never guess to who you're talkin'.
No. You couldn't ever guess to who you're talkin'.
Jullie kunnen naar me kijken terwijl ik deze vloeren schrob
En ik schrob de vloeren terwijl jullie mij aangapen
Misschien geven jullie me een keer een fooi en dan voelen jullie je geweldig
In deze sjofele, zuidelijke stad
In dit sjofele, oude hotel
Maar jullie zullen nooit raden tegen wie jullie praten
Nee. Jullie kunnen nooit raden tegen wie jullie praten.
In haar fantasie ziet Jenny een piratenschip voor zich dat de stad binnenvalt en alles vernietigt, behalve het hotel. De overlevenden vragen zich af waarom het hotel is gespaard. De piraten stellen zich op voor de overlevende inwoners van de stad en tot ieders verbazing stapt Jenny uit hun midden naar voren:
And you see me stepping out in the morning
Looking nice with a ribbon in my hair...
And they're chainin' up people
And they're bringin' em to me
Askin' me,
"Kill them NOW, or LATER?"
Askin' ME!
"Kill them now, or later?"
Noon by the clock
And so still by the dock
You can hear a foghorn miles away
And in that quiet of death
I'll say, "Right now.
Right now!"
Then they'll pile up the bodies
And I'll say,
"That'll learn ya!"
En in de ochtend zien jullie me naar voren stappen
Ik zie er mooi uit, met een lint in mijn haar
En ze ketenen mensen vast
En ze brengen ze naar mij
En vragen aan mij:
"Doden we ze NU of LATER?"
Ze vragen aan MIJ:
"Doden we ze NU of LATER?"
Het is al middag op de klok
En nog steeds heel stil op het dok
Je kan een misthoorn van mijlen ver horen
En in die doodse stilte
Zal ik zeggen: "Nu direct.
Nu direct!"
En dan stapelen ze de lijken op
En ik zal zeggen:
"Dat zal jullie leren!"
Op een bepaalde manier put Simone uit een bron van gerechtvaardigde woede die zelfs de bittere toorn van Brecht's woorden overtreft. Terwijl het niet gebruikelijk is om op zo'n manier te praten, in een tijdperk van hypocriete beschaafdheid, toont Simone's versie een zuiverheid van geweld, het opeisen van gerechtigheid op een ijzingwekkende, brute wijze.
[nvdr: het hele nummer van Simone op youtube: https://www.youtube.com/watch?v=V7awW5nrDHk ; de originele tekst van Brecht: http://dreigroschenopersongtext.blogspot.nl/2009/04/seerauberjenny-pirate-jenny.html; op youtube zijn meerdere versies te horen, in Duits en Engels]
Zeker, na haar dood in 2003, verdient Nina Simone een eerbetoon, een huldebetuiging aan haar intense muzikale inzet voor sociale rechtvaardigheid. Helaas is de onlangs uitgebrachte documentaire op Netflix, 'What Happened, Miss Simone?', niet dat eerbetoon. In plaats daarvan is het een manier om het politieke activisme van Simone te reduceren tot een problematisch leven, ingeklemd tussen een moeilijke jeugd en een psychische crisis. Naast de archiefbeelden zijn de belangrijkste commentatoren over haar leven haar vulgaire, materialistische en niet artistieke ex-man en een van haar vervreemde dochter. Zij schuiven heel gemakkelijk haar activisme opzij om haar vervolgens de schuld te geven van hun eigen ongezouten klachten en onvrede. In een eerdere documentaire noemde Simone's broer, Sam Waymon, die veel met haar heeft opgetreden, haar ex-man een 'sonofabitch'. Dus de nieuwe documentaire op Netflix is gekleurd door postume grieven, een al te vaak gebruikte manier voor het vereffenen van 'rekeningen' of voor zelfverheerlijking.
De documentairemaker, Liz Garbus, geeft ook blijk van een oppervlakkig begrip voor het historische moment en het politieke belang van Nina Simone's diepgaande synthese van betrokkenheid en muziek, in de interpretatie van Garbus is dit simpelweg een product van Simone's demonen. Ze laat na om de diepgaande en onuitwisbare invloed te onderzoeken van haar politieke mentoren: Langston Hughes, James Baldwin, haar buurman, Malcolm X en bovenal de formidabele Lorraine Hansberry. In haar autobiografie beschrijft Simone hun discussies: "Het was altijd Marx, Lenin en revolutie - echte meidenpraat." Hansberry was de inspiratiebron voor het nummer 'To be Young', 'Gifted' en 'Black'.
Ja, Nina Simone was een revolutionair. Ze beschreef haar jaren als muzikaal componist en performer voor de beweging als de beste jaren van haar leven. En zij schreef haar gevoelens van ontheemding in de daaropvolgende periode toe aan de dood, verbanning en verzoening van andere leiders van haar generatie. Veel van de psychotherapeutische speculaties, waarmee de recente commentaren over het leven van Simone doorspekt zijn, slaan de plank mis of gaan voorbij aan de kern van de zaak. De depressie van Nina Simone en haar soms grillige gedrag waren begrijpelijke reacties van een serieuze, gepassioneerde vrouw, die zowel nederlagen als verraad heeft meegemaakt. Diegenen die zich nog nooit zo hebben ingezet of opofferingen hebben gedaan zullen dat moeilijk kunnen begrijpen.
Het is pijnlijk om aan te zien hoe het leven van Nina Simone wordt gebagatelliseerd in de recente, op sensatie beluste 'revival' (een biopic en andere documentaires komen er nog aan). Net zoals dat het geval is met betrekking tot het leven van Paul Robeson, Martin Luther King Jr. en vele anderen, is er een heuse industrie van parasitaire schrijvers die 'toegewijd' zijn om "haar naam door het slijk te halen" zong Robeson in een gepopulariseerde versie van een spiritual.
Een recent artikel van Christina Lee in de Rolling Stone ('10 Things We Learned From New Nina Simone Doc', 29-6-2015) typeert de banaliteiten die in de recente 'revival' worden opgesomd als relevant voor Simone's leven. Ondanks de vele belangrijke elementen in het leven van Nina Simone richt de schrijfster Lee haar aandacht op de sexuele voorkeur van Simone, haar eenzame jeugd, haar emotionele kwesties en andere irrelevante zaken, inclusief het gegeven dat zij eens heeft opgetreden tijdens een televisieopname in een Playboy Mansion.
Nina Simone was een unieke stem, een groot artieste, een artieste die kracht putte uit de diepste emoties van liefde en haat: liefde voor het volk en haat tegen intolerantie en uitbuiting. Ze was een baken in haar tijd, een boodschapper van revolutionaire gevoelens.
Degenen die onbekend zijn met haar werk en leven zouden een eerdere documentaire kunnen bekijken: 'Nina Simone, The Legend', een goede Europese productie uit 1992. Ook zijn er diverse optredens te zien op YouTube, [nvdr: bijvoorbeeld de nummers 'Revolution', 'Strange Fruit' of het eerder beschreven 'Mississippi Goddam']. En ondanks de gebreken is de Netflix documentaire ook het bekijken waard. Laten we hopen dat de op handen zijnde documentaire 'The Amazing Nina Simone', gemaakt met de hulp van Simone's broer Sam Wayman, een betere weergave oplevert van haar blijvende erfenis.
9 augustus 2015, vertaling J.Bernaven.