Financiële crisis, systeemcrisis - hoe loopt dit verhaal af?

Van 'meltdown' via oorlogsregimes en vluchtelingenchaos naar een mogelijk fascistische overheersing in zeven stappen

Een vrouw voor haar verwoeste woning Gorlovka in het oosten van Oekraïne. De strijd rond Donetsk is nog steeds hevig en wordt vooral gevoerd door rechts-extreme milities die met hulp van NAVO-instructeurs het gevecht met de rebellen aangaan. (Foto: ZLV)

Tanks van het Oekraïense leger tijdens een grootscheepse oefening op10 september jl. De rechtse regering heeft met hulp van de VS en andere NAVO-landen flink veel geld en energie gestopt in het versterken van het leger. Met name om tegen de eigen bevolking in te zetten. (Foto: ZLV)

Wolfram Elsner

De financiële crisis die in 2007/8 begon, is allang uit de krantenkoppen verdreven; terwijl ze toch nog geen tien jaar oud is (...) De speculatieve sector (vergoelijkend aangeduid als 'financiële markten' wankelt van de ene euforie naar de volgende paniek, van het verbergen en oppotten van biljoenen naar psychotische, uiterst risicovolle aankopen. Alle belangrijke indicatoren laten waarden zien die gevaarlijker zijn dan in 2008 - en zeepbellen alom. Maar de 'Grote Recessie' die in 2008 begon, is dan ook allang overgegaan in een multidimensionale (economische, sociale, politieke, sociaalpsychologische, en sowieso: ecologische) permanente crisis.

Een veelomvattende systeemcrisis, waaruit het speculatief kapitalisme niet meer kan ontsnappen - en waarin inmiddels de tijd gekomen lijkt te zijn om tijdig vóór een mogelijke ineenstorting (of misschien ook een sterker worden van de tegenstanders van het systeem) het politieke basisregime in te wisselen voor een autoritair, nationalistisch en chauvinistisch postliberalisme en postparlementarisme. Historische ervaringen met een dergelijke 'paardenwissel' hebben de heersende klassen immers genoeg.

Dit alles heeft zijn interne logica. Gedurende vier decennia van neoliberalisme en een decennium van financiële crisis van het speculatief kapitalisme ging het in zeven logische, maar cumulerende stappen van financiële crisis naar systeemcrisis, en verder.

De stappen eerst op een rij en daarna toegelicht:

• neoliberaal vetmesten van de rijken (herverdeling van beneden naar boven); explosie van het fictief geldkapitaal en onmogelijkheid van een historisch gebruikelijk reëel rendement; verscherpte herverdelingsstrijd en nog meer zeepbelimplosies;
• bankenredding met aansluitend verscherpte bezuinigingen en herverdeling door de staat (fiscus en centrale banken);
• failliet van de strategie van de centrale banken: radeloosheid tussen met geld overspoelen van de bankensector, negatieve rentes, reële stagnatie en potentiële hyperinflatie;
• internationalisering van de herverdelingsstrijd: herovering van het 'oosten', verscherpte internationale rooftocht, grondstoffenreserves, landjepik, oorlogsregimes;
• de imperialistische oorlog komt terug naar de metropolen: vluchtelingen, tegenterreur, georganiseerde vluchtelingenchaos en binnenlandse crisis-, paniek- en oorlogsregimes; de shockstrategie werkt;
• fascistische beulen als de nieuwe steunpilaren van de Europese Unie; regimewissel in de EU vanuit de randen en vanuit het centrum;
• de staat in de staat toont zijn gezicht weer: geheime diensten, politie, justitie, gepamperde racisten en nazi's - de fascistische variant wordt reële optie; overeenkomsten met 1929/30.

De stappen cumuleren afzonderlijk als volgt:

1. (...) Uiteindelijk is sinds het begin van de jaren 1980 overal het loonaandeel in het nationaal inkomen ingezakt en op een historisch zo'n 8-10 procentpunten lager niveau terechtgekomen, terwijl samenhangend hiermee de werkloosheid daarentegen bijna gelijktijdig op een historisch duidelijk hoger niveau verankerd is. (...) Ongeveer 40 financiële en industriële conglomeraten beheersen in meerlagige netwerksystemen de 43.000 grootste internationale ondernemingen en vormen daarbij een naar buiten gesloten en naar binnen, wat kapitaal en personeel betreft, in hoge mate verweven systeem. (...) De speculatieve sector heeft door het mechanisme van zeepbellenblazen en de helemaal niet zo 'mysterieuze zelfvermeerdering' van fictief kapitaal (dat geen meerwaarde creëert, maar wel rendementseisen stelt) niet alleen zijn aandeel in het nationaal inkomen ten laste van lonen en fiscus drastisch kunnen verhogen, maar juist ook in de totale hoeveelheid winst van de ondernemingssector, alsook in het publieke vermogen. (...)
2. (...) Terwijl de nieuwe schulden van de belastingbetalers ten behoeve van de redding van de banken zich statistisch gezien 1:1 vertaalden in de parallelle stijging van het (grote) private geldvermogen, ondervindt de algemeen-economische stagnatie- en crisistendens onder de verscherpte bezuinigingen een nieuwe stimulans en vertoont de algemeen-economische ontwikkeling de bekende twee- en drievoudige dips die ook na de Grote Depressie van 1929 optraden als gevolg van het aansluitende 'overheidssparen'. Er volgden daarna, toen en ook nu, logischerwijs de bankencrises, een mengsel van overgebleven giftig afval op de balansen en instortende kredietverlening aan de reële economie.
3. De centrale banken zijn door het neoliberalisme - bijvoorbeeld door Hayek, Friedman en Pinochet in het in bloed gedrenkte Chili - bewust tot de enige economisch- en sociaal-politieke speler omhoog gepusht, daartoe uit het politiek-maatschappelijk systeem losgemaakt en er met een grondwettelijke rang boven geplaatst - de Olympus van de goden van de moderne tijd! Nu kunnen deze moderne goden wel druk op de lonen veroorzaken en bezuinigingen doordrukken, maar ze kunnen geen groei genereren als de reële economie in de bezuinigings- en stagnatiemodus voortdobbert. (...)
4. (...) De vlucht in de grondstoffen (graanoogsten, olie en andere grondstoffenreserves) is allang bekend, ordinair landjepik, de terugkeer van het kapitalisme naar zijn bloedige wortels van de oorspronkelijke accumulatie (de onteigening van boerderijen), is inmiddels ook normaal geworden. In samenhang hiermee heeft men echter minder oog voor de definitieve overgang naar een mondiaal oorlogsregime - oorlogen, oorlogsvoorbereidingen, oorlogsdreigingen en uitgelokte bijna-oorlogen als voortzetting van de dagelijkse politiek en niet op de laatste plaats het spel rond de 'eindstrijd' tegen Rusland en China. (...)
5. Ondanks alle propaganda voor natievorming zorgen de huidige militaire machinerieën niet voor beschaving. Wat ze wel kunnen (en doen), is nog redelijk levensvatbare, relatief zelfstandige natiestatelijke gemeenschappen veranderen in afhankelijke mislukte staten, dat wil zeggen: binnen de kortst mogelijke tijd tot postmenselijke nachtmerries bombarderen (Afghanistan, Irak, Libië, Syrië ...) waarin men niet meer leven kan. (...) Daartoe hoort ook de strategie van de religieuze fragmentering en brutalisering, die met het CIA-product 'Taliban' voor het eerst met succes tegen de Sov-jettroepen in Afghanistan in praktijk werd gebracht en die tegenwoordig met de joker 'IS' geperfectioneerd wordt, om de fronten in het Midden-Oosten aan de kook te houden. (...) Maar elke imperialistische oorlog keert vroeg of laat in de metropolen terug, in de vorm van massa's vluchtelingen, als net zo bloedige tegenterreur, of als veelsoortige vervorming van de eigen samenleving. De vluchtelingenchaos kan niet alleen gebruikt worden voor een algemene druk op de lonen, maar ook om een angst- en paniekcultuur te laten ontstaan, waarin het regime dat hoort bij een oorlogvoerende mondiale sheriff, met alle noodzakelijke begeleidende maatregelen (zoals afbraak van de democratie, inzet van militairen in het binnenland en nationale noodtoestand) kan worden doorgedrukt. (...)
6. Onder de gecreëerde 'dwang' van de shockstrategie kan men nu ook de grootste volkenmoordenaars tot nauwste bondgenoten maken. Hitlerfanatici heeft men niet alleen in Oekraïne mee de regering in geholpen, ze zorgen van oudsher al altijd voor het vuile werk op straat. (...) Erdogan wordt bewapend en betaald om Syrische vluchtelingen 'op te ruimen', Syrië te vernietigen, IS voldoende te beschermen en brutale veldtochten tegen de Koerden uit te voeren. Zo kent de EU aan haar oostelijke randen (met nietleden, bijna-leden en leden) duidelijk steeds meer postliberale, autoritaire regimes, van de Baltische staten, via Polen, Hongarije, Macedonië, Kroatië tot aan Turkije, en blijft de klassieke geopolitieke 'dolk' tegen de Palestijnen en de zelfstandige Arabische staten, namelijk Israël, zijn rol verder spelen. Plotseling geloven we onze ogen niet meer, wie dan nu allemaal de beste en best bewapende bloedbroeders van het Westen zijn: bloedige dictaturen, bezettingsmachten, prefascisten, enz. Deze EU is niet meer de oude, ze is de transformatie tot imperialistische wereldmacht ook in de binnenlandse politiek begonnen. (...)
7. In het binnenland is het een en ander allang voorbereid. Het alternatief van een fascistische overheersing - altijd aanwezig, maar tot nu toe zeer onrealistisch geacht - hoort plotseling ook in de rijke kernlanden van het parlementarisme (Verenigde Staten, Frankrijk, Duitsland, Italië ...) tot de reële mogelijkheden. We maken al decennia mee hoe politie, geheime diensten en justitie het neonazisme actief beschermen en pamperen, hoe deze staat in de staat, zoals in het voorbeeld van de Nationalsozialistischer Untergrund NSU (en in Nederland Wilders, nvdr), openlijk de spot drijft met het parlementarisme en diens partijen, compleet met het op het laatste moment vernietigen van documenten. (...) In veel opzichten zijn de overeenkomsten met de Duitse geschiedenis van 1918-1933 groot. Dit netwerk van politie, justitie, geheime diensten, (para)militairen en nazi's heeft toen de Weimarrepubliek de nek omgedraaid. (...)

Hoe gaat tegen deze achtergrond het verhaal aflopen? Zitten we al in de '1929/30'-modus? Zoals gezegd, voor een deel wel. Anderzijds: de geschiedenis herhaalt zich niet. De systeemcrisis is veelomvattender en we bevinden ons dichter bij de verschillende grenzen van de aarde: ecologisch, financieel, reëel-economisch, maatschappelijk, sociaalpsychologisch en politiek naderen kantelpunten. Links is echter in de verste verte niet meer de uitdager van het systeem, die ze (in Europa) begin jaren 1930 wel was.

Hedendaags links heeft zich parlementair constructief-legalistisch ingenesteld, vaak slechts erop uit om zo snel mogelijk met de SPD en de Groenen in zee te gaan, en blijft in elk geval vooral goedaardig, argumenterend, intellectueel. De gevoelens van frustratie en protest, alsook de veranderwensen van de bevolking, oriënteren zich niet meer op een hulpeloos links, maar gaan naar rechtsbuiten.

Duidelijk is dat zich geen oplossing van de geaccumuleerde tegenstrijdigheden aandient, maar even onduidelijk is hoe men zich een mogelijke ondergang of ineenstorting van het systeem moet voorstellen. Met een big bang? Of sluipend-structureel? Gezien de historische ervaringen mag echter wel duidelijk zijn dat de imperiale machten - zelfs als ze dodelijk gewond zijn, maar nog altijd in het bezit van 80 procent van alle geweldsmiddelen op de wereld (inclusief atoomraketten die de aarde duizenden malen kunnen verpulveren) ... niet zomaar terugtreden en zich vreedzaam gaan bezighouden met hun eigen nieuwe natievorming. Hoeveel van de wereld zullen ze mee de afgrond in sleuren? Bij alle speculatie over ineenstorting versus blijven doormodderen: in deze hele crisismodus zitten geweldig destructieve trends die deze aarde niet al te lang meer kan verdragen.

Bron: Marxistische Blätter 4-16, pag. 31-38, vertaling: Louis Wilms.