Anna Ioannatou
Nu toch de kerstdagen in aantocht zijn is het een geschikt moment om het eens over Griekenland's religieuze perikelen te hebben. In tegenstelling tot de andere Europese landen zijn in Griekenland staat en kerk niet gescheiden. Onder het burgerlijke establishment en zijn politieke partijen gaan er bij tijd en wijle stemmen op om deze scheiding tot stand te brengen. M.a.w. Griekenland te seculariseren/moderniseren. Een paar maanden geleden kwam de reactionaire orthodoxe kerk met een voorstel bij de lessen in godsdienst op school priesters aanwezig te laten zijn. De minister van onderwijs kwam daarentegen met het voorstel de godsdienstles (bestaande uit een verheerlijking van de religieuze orthodoxie met veel citaten uit de bijbel uit het hoofd leren) te vervangen door een les over godsdiensten in het algemeen.
Op zich was dit een stapje vooruit. Dit voortel gaf echter aanleiding tot een hernieuwde aanval van de kerkleiding op de politieke leiding die nogmaals uitmondde in een algemenere confrontatie over de verhouding kerk-staat, hevig, maar van korte duur. De aartsbisschop had een ontmoeting met de twee regeringspartijen (Syriza/Anel), die tot een compromis leidde, maar de betrokken minister van Onderwijs werd bij de kabinetsreformatie van november uitgerangeerd. Rond de kwestie kerk-staat werden de gemoederen (voorlopig) weer gesust. Relatief nieuw in deze recente confrontatie was de heftigheid en het ideologische karakter van de argumenten van de hogere clerus, die deden denken aan vroegere, donkere tijden uit de geschiedenis van het land.
Naar aanleiding van het voorval gaf de kerk twee officiële documenten uit: een brief van de aartsbisschop aan de leiders van de politieke partijen. Deze ging over het godsdienstonderwijs op de scholen en verder een 'Inleiding op de hiërarchie binnen de kerk van Griekenland' - ook van de aartsbisschop - gericht aan de Heilige Synode. Deze inleiding ging over de algemene toestand van de kerk, haar bezittingen, vermogen, de sociale en filantropische activiteiten, verhouding kerk-staat enz. Op bepaalde punten wordt in deze inleiding onverbloemd reactionaire taal gebruikt. Bijvoorbeeld: "De linkse partijen met hun bekende filosofisch-sociale wereldbeschouwing met het communistische wereldbeeld, dat de scheiding (van kerk en staat, A.I.) kent. Zoals in het ingestorte reëel bestaande socialisme in het oostblok, dat in wezen een vervolging van het religieuze geloof was. Deze opvattingen worden aangedreven door mislukte atheïstische ideologische denkbeelden en hebben raakpunten met de overige neoliberale partijen onder de richtlijnen van de Nieuwe Tijd en de Nieuwe Orde (...) Ze spreken van een scheiding van kerk en staat, lees natie, en beroepen zich op zogenaamd progressieve leuzen. Maar de opvattingen over de scheiding van kerk en staat zijn van de vorige eeuw, ontstaan uit een onverdraagzame, antireligieuze en anticlericale populistische geest die niet verenigbaar is met de huidige, sociale, staatkundige en godsdienstige concepten".
Dat deze benadering onhistorisch is, moge blijken uit het feit dat de scheiding tussen kerk en staat en de secularisering van staat en onderwijs een historisch proces was, in vele landen tot stand gebracht door de bourgeoisie zelf in de fase dat zij historisch nog een onvermijdelijke stap vooruit was en haar rol vervulde bij het opruimen van de middeleeuwse feodaliteit met haar alles overheersend katholicisme. Dus toen er nog geen sprake was van 'linkse partijen' en 'reëel bestaand socialisme' niet in de vorige eeuw, maar veel vroeger.
Eigenlijk roept de aartsbisschop de mensen ertoe op terug te gaan naar de tijd, toen in veel landen de kerk een instituut was van de feodale samenleving, waarin religie de voornaamste vorm van sociaal bewustzijn was die alle vezels van de maatschappij doortrok en (het allerbelangrijkste) de kerk de grootste grondbezitter was. Laten we niet vergeten, dat in de late Oudheid de christelijke kerk de grootste institutionele slavenhouder was na de Romeinse staat. De verstrengeling van de kerk met de heersende kringen was altijd een feit.
De aartsbisschop predikt weliswaar in bovengenoemde inleiding, dat de liefde van de moederkerk geen discriminatie duldt en onbeperkt is. Dat zou haar aard zijn, maar verder staat de preek bol van tweespalt, vijandigheid en razernij tegen diegenen die het niet eens zijn met het christelijke dogma of die heel gewoon vinden dat de kerk gescheiden moet worden van staat, onderwijs, openbare ceremonies enz. Dus de kerkelijke liefde kent kennelijk toch haar beperkingen...
De aartsbisschop doet in zijn preek een poging marxisme en burgerlijk kosmopolitisme op één lijn te stellen. Dus de communistische partij zou het min of meer eens zijn met het neoliberalisme of zich zelfs daaraan onderwerpen. Dat de liberaalste vorm van kapitalisme vaak atheïsme heeft aangehangen, tevens een pijler van de marxistische wereldbeschouwing, is nog geen reden om blind te zijn voor de volledig tegengestelde nagestreefde doelen van beide ideologieën. De aartsbisschop zal toch wel iets meekrijgen van de dagelijkse strijd van PAME en KKE tegen elke vorm van uitbuiting met heel wat offers vooral wat de bijna 100-jarige geschiedenis van de KKE betreft.
Hij kent vast wel het onderscheid tussen de marxistische wereldbeschouwing en actie aan de ene kant en de vage 'linkse' mengselideologie en politiek met zijn verkapt neoliberalisme, zoals door de regering vertegenwoordigd, aan de andere kant. Misschien heeft ook de kerkleiding haar redenen om verwarring te stichten in de hoofden van de mensen.
Er is geen ruimte in dit artikel om in te gaan op het ontstaan van een 'onafhankelijke' Griekse staat na de nationale bevrijdingsstrijd van 18211830 tegen de Ottomaanse overheerser, toen de burgerlijke modernisering en een staatscentralisme nodig geacht werden om de Ottomaanse opbouw van de samenleving en de staat te vervangen. De orthodoxe kerk had niet te klagen. Zij behield een institutionele positie binnen de staat, die haar onderhield (het volk betaalde dus, de kerkelijke clerus is in Griekenland nog steeds overheidsambtenaar) in tegenstelling tot de meeste andere landen. Een flink deel van de kerkelijke bezittingen plus vermogen is gebaseerd op Byzantijnse rechten en Ottomaanse regelingen als erfenis uit een tijd en van een macht die het Griekse volk met een revolutie had omvergeworpen.
Ook de kerk kent echter haar klassenverschillen tussen hoge en lage clerus. Een groot deel van deze laatste, altijd dicht bij de bevolking - vooral in de provincie - en beslist niet het best betaald, sloot zich tijdens de nazistische bezetting aan bij het Nationale Bevrijdings Front (EAM), terwijl de hogere clerus altijd dictaturen en bezetters steunde (om een voorbeeldje te noemen: de Heilige Synode eerde de leiders van de militaire junta van 1967-1974 met medailles). Extreme nationale omstandigheden maakten nog weer eens duidelijk dat de scheidslijn tussen bevolkingsgroepen niet gebaseerd is op beroep, maar op de verhouding tot (groot) bezit.
Terugkeren naar een tijdperk van voor de Verlichting is een algemenere tendens in de wereld van nu. Het kapitalistisch establishment in verval wenst zijn historisch progressieve stappen te vergeten of af te bouwen en terug te keren naar een donker verleden. De argumenten, de leuzen, de mate waarin kunnen verschillen. In het ene land, regio of werelddeel meer met religie, daar waar zij de mensen nog in haar greep heeft, elders met minder of helemaal geen religie waar deze teveel achterhaald is om de mensen nog te bewegen, maar in elk geval met conservatievere opvattingen en praktijken in een steeds rechtsere wereld. Het zijn 'tekenen des tijds', begeleidende verschijnselen van verval en verloedering van een sociaaleconomisch stelsel, dat zijn beste tijd heeft gehad.
Dit inzien is belangrijk voor het gros van de wereldbevolking: geen burgerlijk nationalisme, geen burgerlijk kosmopolitisme, niet trappen in de val van religieus fanatisme dat tweespalt onder uitgebuitenen veroorzaakt en uitgezet is door de vertegenwoordigers van dezelfde ideologie, die van de globale overheersers.
(*) De gegevens van dit artikel zijn gebaseerd op een artikel van de filosoof Apostólis Charísis in de weekenduitgave van de krant 'Rizospastis', 29-30 oktober 2016, onder de titel 'Enkele gedachten met betrekking tot de recente interventies van de kerkelijke hiërarchie'.