Een Cubaanse jongen speelt honkbal voor een beeld van Martí. (Foto: Gary Balding/Flickr/cc/by-nc-nd)
José Raúl Concepción (*)
Enrique Ubieta, redacteur van de tijdschriften Cuba Socialista en La Calle del medio, sprak met Cubadebate over politiek centrisme, neo-annexatie en de permanente botsing tussen socialisme en kapitalisme, als tegenstrijdige systemen - alle belangrijke problemen in de ideologische strijd die vandaag de dag wereldwijd wordt gevoerd.
Toen de wereld twee grote politieke systemen kende, werd soms een voor de hand liggend voorstel gedaan: 'Laat ons het beste van het kapitalisme en het socialisme in één systeem verenigen.' Als beide hun gebreken en deugden hebben, waarom niet gewoon weggooien wat niet werkt? Het idee klinkt aantrekkelijk. Het zou een idyllische samenleving zijn. Maar wat houdt dit tegen? Waarom praten we nog steeds over socialisme en kapitalisme? Bij dit schijnbaar vanzelfsprekende concept zit een addertje onder het gras: je kunt namelijk het beste van het kapitalisme niet verwijderen alsof het een rotte plek op een stuk fruit is. De deugden van dit systeem zijn gebaseerd op de gebreken ervan.
Cubadebate sprak over politiek centrisme met de Cubaanse intellectueel Enrique Ubieta, die reageert op een aantal eenvoudige vragen over de geschiedenis, relevantie en mogelijke implementatie van een 'derde weg' in Cuba.
"Kapitalisme is niet de som van zijn negatieve en positieve componenten, van elementen die bewaard of weggegooid kunnen worden. Het is een systeem dat ooit revolutionair was, maar vandaag niet meer. Het verzwelgt en verbindt alles: geavanceerde technologie, de meest geavanceerde rijkdom en de meest absolute armoede. De elementen die bijdragen tot grotere productiviteit zijn dezelfde die menselijke arbeid vervreemden. Degenen die rijkdom genereren voor een minderheid, produceren armoede voor de meerderheid op nationaal en internationaal niveau. Het opzetten van een dergelijk doel lijkt me misleidend. Het 'beste van het kapitalisme' bestaat niet, alsof het zou kunnen worden gereinigd, alsof een goed kapitalisme uitvoerbaar is. Er zijn erg slechte versies, zoals fascisme en neoliberalisme, maar ik ken geen enkele goede versie. Kapitalisme is altijd wreed."
"Anderzijds is het socialisme, in tegenstelling tot het kapitalisme, niet een organisch totaal, een realiteit die al voltooid is. Het is een pad dat niet het oude systeem in een keer achter zich kan laten. We proberen het een en ander aan te passen, zetten stappen voor- en achteruit, elimineren wat niet werkt, corrigeren fouten opnieuw en opnieuw. Het is een weg naar een andere wereld, dwars door de jungle, omdat kapitalisme een hegemonisch systeem is. Kenmerkend voor het socialisme is de uitgedachte, bewuste bedoeling om het kapitalisme te vervangen."
"In het kapitalistische verkiezingsstelsel bestaat er links en rechts, met aan de linkerkant de sociaaldemocratie. Zij was van oorsprong marxistisch, maar probeerde het kapitalisme te hervormen tot het geleidelijk verdwenen zou zijn. Vandaag de dag functioneert zij binnen het kapitalistisch systeem en heeft zij het marxisme als ideologie verworpen. Dit 'links' onderscheidt zich van conservatieve partijen met zijn sociaal beleid en een onbevooroordeeld begrip van diversiteit. De centristische formule functioneert binnen het systeem als een verkiezingsoptie. De kiezer wordt benaderd als een klant, aangezien de verkiezingen functioneren als een markt, vol met rechtse en linkse partijen, waaronder de sociaaldemocratie, die eigenlijk een soortgelijk beleid als de liberalen en conservatieven uitvoert, waardoor het systeem een valse 'derde weg' opbouwt."
"Maar echte alternatieven zijn er niet binnen een systeem, ze worden juist tegengewerkt. Het is kapitalisme of socialisme. Een middenweg bestaat niet; er is geen neutraal terrein tussen beide systemen. De sociaaldemocratie plaatst zich binnen het systeem van het kapitalisme, maar doet alsof het een middenweg is tussen kapitalisme en socialisme en wil het beste van beide systemen verenigen, wat ik onmogelijk acht. In werkelijkheid stelt het een alternatieve methode voor, geen fundamentele verandering. Los van enkele geïsoleerde gevallen, zoals Olof Palme in Zweden, een zeer rijk land, dat zelfs zonder kolonies, als onderdeel van het kapitalistische systeem, profiteerde van het koloniale en neokoloniale systeem."
"De sociaaldemocratie, die leek te triomferen, bood geen uitkomst toen de Sovjet-Unie ineenstortte en het socialistische kamp verdween. Zij kon geen stand houden. Zelfs in Zweden kon het niet worden gehandhaafd (Olof Palme werd vermoord). Sindsdien heeft het systeem geen behoefte aan een nieuwe sociaaldemocratie. De derde weg van Tony Blair is een middenweg die zich heeft verplaatst naar rechts en maakt zich schuldig aan het aanvaarden en doorvoeren van neoliberale beleidsmaatregelen, die de imperialistische veroveringsoorlogen mogelijk maken. De geschiedenis van de sociaaldemocratie is hierin typisch Europees."
"Wat houdt die middenweg daadwerkelijk in? Het is een politieke oriëntatie die elementen van revolutionaire discussie toepast, maar een reformistische positie inneemt, op de rem trapt, vasthoudt en belemmert de ontwikkeling van een echte revolutie."
"In andere gevallen, zoals bij ons, proberen centristen de politieke cultuur van links te gebruiken die in de Cubaanse samenleving bestaat, om aanhangers te winnen. Je kunt hier immers niet met een ultrarechts verhaal aan komen zetten. Gebruikmaken van wat de mensen interpreteren als billijk en vervolgens met een links verhaal het kapitalisme introduceren via de achterdeur. Dit is de rol die het centrum zou hebben in een samenleving als de Cubaanse."
Door verschillende terminologieën in verschillende contexten te gebruiken, zijn er in de Cubaanse geschiedenis soortgelijke posities als centrisme aanwezig, al sinds de tendens van autonomie die de onafhankelijkheidsrevolutie van 1895 trachtte te ontsporen. Waarom denk je dat er vandaag een soort herhaling van centrisme op Cuba is?
"In de Cubaanse geschiedenis is er een duidelijke scheidslijn tussen tendensen, tussen reformistische en revolutionaire krachten. Dit is een langdurige discussie in de geschiedenis van het marxisme, maar vandaag zal ik alleen maar naar de Cubaanse traditie verwijzen."
"Het reformisme wordt vertegenwoordigd door autonomie en annexatie. Er zijn schrijvers die erop aandrongen dat de aanhangers van annexatie (door de VS, red.) streefden naar een radicale oplossing om onafhankelijkheid van Spanje te bewerkstelligen. In dit geval wordt de term 'radicaal' misbruikt, omdat de wortels van het probleem niet werden aangepakt. De annexatie van Cuba door de Verenigde Staten zou alleen uiterlijk een radicale oplossing geweest zijn. Omdat de voorstanders de privileges van een sociale klasse hier wilden beschermen, de economische schade van een langere onafhankelijkheidsoorlog wilden vermijden en de status-quo wilden handhaven door een andere dominante macht de orde te laten garanderen."
"De twee tendensen, annexatie en reformisme hadden als basisvoorwaarde een absoluut gebrek aan vertrouwen in de mensen - de angst voor 'de mulattohorde', zoals de voorstanders van autonomie hen noemden."
"Hervormingen om Cuba in de uitverkoop te doen, bestaan al in de hele geschiedenis van Cuba, tot in de huidige tijd. Het is nog niet verdwenen. De revolutie van 1959 veegde het weg als een reële politieke optie, maar de klassenstrijd is nog niet verdwenen. Als de bourgeoisie, of degenen die de bourgeoisie willen worden, probeert haar macht in Cuba te herstellen, zal zij daar ondersteuning van buitenaf voor nodig hebben."
"Er zal geen autonoom kapitalisme op Cuba zijn; het bestaat nergens ter wereld, des te minder in een klein, onderontwikkeld land. Cubaans kapitalisme, zoals in het verleden, kan alleen semi-koloniaal of neokoloniaal zijn. De enige manier waarop de bourgeoisie de macht op Cuba kan herstellen en behouden, is door middel van een externe macht. Dat is de enige mogelijkheid om hun kapitaal te vermenigvuldigen en we weten al dat kapitaal het enige vaderland van de bourgeoisie is."
"Vandaag de dag bestaat er een situatie waarin deze soort centristische tactieken vanuit het noorden op Cuba wordt bevorderd. De generatie die de revolutie heeft gemaakt, staat aan het einde van haar historische en biologische cyclus. Ongeveer 80 procent van de Cubanen leefde nooit onder het kapitalisme. Stel je dat eens voor. Cuba is een land dat probeert een samenleving op te bouwen die verschilt van degene die de mensen tot nu toe hebben ervaren. Dit is een periode van verandering en nieuwe, eerder afgewezen elementen worden ingebracht in de opvatting van het sociaaleconomische model. Het is in deze context dat de pro-kapitalistische krachten alleen voor de show hun pseudo-revolutionaire verhaal houden, en die proberen te koppelen aan de veranderingen die onderweg zijn in het land."
"Nee, dat heeft het niet. Ik zal een beroep doen op concepten die ik heb gevonden in de filosofie van de Argentijn Arturo Andrés Roig. Het is essentieel om twee niveaus te onderscheiden: discours en de richting van discours: betekenis en richting. Toen ik de jaren twintig bestudeerde, viel het me op dat Juan Marinello en Jorge Mañach bijna dezelfde dingen zeiden. Zij hielden veel vergelijkbare concepten aan, omdat zij intellectuelen waren en onderdeel van de voorhoede van het Cubaanse denken en kunst. Maar als je hun levensloop volgt, begrijp je dat die woorden met dezelfde betekenis heel andere bedoelingen hadden. Marinello werd lid van de communistische partij en Mañach richtte een partij op met pseudo-fascistische neigingen. De een vocht voor sociale rechtvaardigheid en socialisme, terwijl de ander ernaar verlangde de ideoloog van een nationale bourgeoisie te worden, die niet meer bestond. Ik geloof niet dat deze breuk slechts het gevolg was van een latere evolutie; Het lag al impliciet in de verschillende historische richting van hun discours."
"Het is absoluut noodzakelijk om de richting te onderscheiden, vandaag meer dan ooit, omdat we in een zeer vervuild, gemengd taalmilieu leven, in een wereldwijde samenleving die met name na de Tweede Wereldoorlog het discoursen de traditionele symbolen van links heeft overgenomen. De klassenstrijd wordt verdoezeld, dus we moeten onze gesprekspartners ontmaskeren."
(Discours betekent in dit geval de manier waarop iemand de wereld ordent, interpreteert en/of bekendmaakt aan het publiek, red).
"Wat stellen de richtlijnen voor? De zoektocht naar onze eigen alternatieve route om vooruit te gaan naar het socialisme, aangezien er geen universeel model bestaat. En elk land, elk historisch moment, is specifiek. Cubaans socialisme betekent een Cubaanse weg naar een maatschappij die anders is dan het kapitalisme, in een vijandige wereld, tegenover armoede, een onverbiddelijke blokkade en met weinig natuurlijke hulpbronnen, behalve de kennis van zijn burgers."
"Dit is de echte situatie van Cuba. Wij stellen voor om de sociale rechtvaardigheid die we hebben bereikt te handhaven en uit te breiden, en om dit te doen moeten we onze productiekrachten revitaliseren. Daarom stellen wij grenzen aan de accumulatie van rijkdom en eigendom, en we zijn bezorgd over de mechanismen waarmee deze grenzen worden toegepast. Centristen suggereren daarentegen, met een taal die vergelijkbaar is met de onze, dat we het idee van sociale rechtvaardigheid hebben verlaten. Tegelijkertijd vragen ze meer diepgaande veranderingen. Die zouden echter leiden tot de ontmanteling van het minimum dat op het gebied van sociale rechtvaardigheid is bereikt. De 'verdieping' die centristen eisen, zowel vanuit economisch als politiek oogpunt, is een terugkeer naar het kapitalisme. Afwijkende, kritische meningen kunnen en moeten gehoord worden, maar ze moeten allemaal in dezelfde richting wijzen en naar dezelfde horizon worden geleid."
"Als iemand zegt dat socialisme niet in staat is corruptie of prostitutie uit te roeien, maakt dat mij verdrietig, omdat het waar is. Maar tegelijkertijd moet men zich afvragen: wat zou het kapitalisme hieraan doen? Dat maakt het juist erger. Wanneer de beschuldiging niet gericht is op het versterken van het systeem dat we hebben in het land - het enige dat zijn gebreken, tekortkomingen en fouten kan corrigeren - maar eerder op de vernietiging ervan, is de kritiek contrarevolutionair."
"Want wat we doen zal niet altijd perfect zijn. We gaan fouten maken, daar kunnen we zeker van zijn. Wie vooruit gaat maakt fouten. Het gaat om corrigerend vermogen en duidelijkheid over de richting van wat we doen en waarom. Als we op een gegeven moment de weg kwijt zijn, moeten we het kompas controleren. Laat alles wat we nu kunnen doen en wat we bespreken gekenmerkt worden door de verduidelijking van wat we willen en waar we naar toe gaan."
"Absoluut niet. Een reformist is geen revolutionair. Wat niet betekent dat een revolutionair niets kan hervormen. Revolutionairen zorgden voor landbouwhervorming, stedelijke hervorming... Een reformist zijn is iets anders."
"Reformisten geloven in statistieken, in de uitputtende omschrijvingen van hun omgeving die het uiteindelijk onbegrijpelijk maken. Met een minimale beschrijving van de wanden van deze kamer begrijpen we nog niet waar we zijn, omdat deze kamer zich bevindt in een gebouw, in een stad, in een land. Dat wil zeggen, een beschrijving die nuttig wil zijn, veronderstelt een breder perspectief. Om een revolutionair te zijn, moet je het perspectief hebben van een overvliegende condor. Dat is wat Martí eiste."
Reformisten beschrijven; ze geloven dat de realiteit beperkt is tot wat gezien en aangeraakt kan worden - daarom zijn ze verward en falen ze. In de politiek kan een reformist alleen de vier zichtbare elementen van de sociale omgeving opsommen. De revolutionair voegt een vijfde subjectief element toe, dat niet met het blote oog kan worden waargenomen - een element waar de reformisten geen rekening mee houden, omdat ze geen vertrouwen hebben in de bevolking. We kunnen dit vijfde element samenvatten door terug te kijken naar de historische reünie van de acht overlevenden van de Granma-expeditie in Cinco Palmas. In de woorden van Raúl Castro: 'Hij (Fidel) omarmde mij en het eerste wat hij toen deed was vragen hoeveel geweren ik had. Toen volgde de beroemde zin: 'Ja, nu hebben we de oorlog gewonnen'." Dit is, om met Martí te spreken, over de afgrond springen."
"Dat onderscheidt een revolutionair van een reformist. En een centrist is nog erger dan een reformist, want op een bepaalde manier is hij nep."
"In de Europese traditie verleent dit hele conceptuele, theoretische, en politieke drama, dat al sinds de 19e eeuw bedacht is, nog enig gewicht aan deze discussies. In Cuba worden de onderliggende fundamenten van deze debatten veel duidelijker. Al dit gepraat over het samensmelten van kapitalisme en socialisme geeft ook blijk van een bepaald niveau van lafheid, van een onvermogen om te vechten voor iets waar je in gelooft, ondanks alle pogingen om binnen een revolutionair discours te blijven. In de praktijk is het contrarevolutionair. In mijn optiek geloven deze mensen in een project dat tegengesteld is aan het onze, maar hebben ze niet genoeg politieke kracht, of de moed, dit zo openlijk te zeggen."
(Cubadebate)
(*) Bron: Granma - Krant en website van het Centraal Comité van de Communistische Partij van Cuba:
Datum: 10 juli 2017, vertaling Bryan Bos.