Kristallnacht
Een werk van Charlotte Salomon (1917-1942) uit de serie Leben? Oder Theater? Ein Singspiel. Op dit werk verbeeldt zij de Kristallnacht. Charlotte Salamon kwam uit een joodse familie in Berlijn en maakte daar de Kristallnacht mee. Haar vader werd die nacht geïnterneerd in Sachsenhausen. Charlotte en familie vluchtten naar Frankrijk, maar werden opgepakt. Zij werd vermoord in Auschwitz in 1942. (Foto: Wikimedia/Public Domain)
Vernietigde Joodse winkel in Magdenburg tijdens de Kristallnacht in 1938. (Foto: Wikimedia/Bundesarchiv CC-BY-SA 3.0)
Max van der Berg
In de nacht van 9 op 10 november 1938 vond in Hitler-Duitsland een pogrom plaats zoals die in West-Europa sinds de Franse revolutie niet meer was voorgekomen. Schreeuwende horden trokken met stenen, bijlen en knuppels gewapend de straten op en vernielden in een korte tijd 7600 joodse winkels, 27 warenhuizen en er werden 1000 synagogen verbrand. Joden werden in honderden woningen gemolesteerd, joodse kerkhoven, scholen en ziekenhuizen ernstig beschadigd. Voorts werden 256 joden vermoord en 30.000 joodse mannen tussen de 18 en 55 jaar gearresteerd en in de concentratiekampen Dachau, Buchenwald en Sachsenhausen opgesloten.
Wat was de aanleiding voor deze uitbarsting van antisemitisme? Was er sprake van spontane volkswoede? Waarom werd de pogrom na een dag stilgelegd? Wat was het vervolg op deze wandaad? Wat was de houding van de Duitse bevolking? En wat kunnen we leren van de Kristallnacht?
De aanleiding
Eind oktober 1938 moesten plotseling 18.000 joden van Poolse oorsprong Duitsland verlaten. Zij kregen 24 uur om koffers met kleding in te pakken. Vervolgens werden ze op de trein naar Warschau gezet. Alle huisraad, de eigen woning en zaak moesten worden achtergelaten. Aan de grens kregen 4000 rijke joden toegang. Maar de Poolse regering weigerde de 14.000 overigen binnen te laten. Deze families moesten in de open lucht overnachten in ijzige kou en zware regen. Een onhoudbare toestand aan de grens die dagen voortduurde. Enkelen bezweken of pleegden zelfmoord (Onze gedachten gaan nu naar de ontheemde vluchtelingen op Griekse eilanden en in Libische kampen. Ze vragen om een schreeuw van gerechtigheid).
Onder hen de Duits-Poolse joodse familie Grynszpan. Zij hadden al 27 jaar in Hannover gewoond, hun kinderen waren in Duitse scholen opgevoed. Hun zoon Henschel was in 1936 naar een oom in Parijs gegaan. Hij las in een brief van zijn moeder over de barre toestand aan de Poolse grens. De jongen werd verblind van woede, schafte een pistool aan en slaagde er in op de Duitse ambassade de derde secretaris Ernst vom Raht op 7 november neer te schieten. De man stierf twee dagen later aan zijn verwondingen. Deze moordaanslag (dit zou nu een terroristische actie genoemd worden) werd de aanleiding voor de pogrom.
De vermeende spontaniteit
Maar hoe kon het tot in de kleinste uithoeken van Duitsland, Oostenrijk het Sudeten gebied tot zo'n plotselinge uitbarsting van geweld komen? En hoe spontaan was de volkswoede? Op 9 november vond in München een Hitler-feest plaats. Alle hoge nazi's waren aanwezig: de leiding van de SS, de SA, de Gestapo, de politie, de brandweer en de gauwleiders van de NSDAP. De bijeenkomst werd door de aanwezigheid van Hitler, Goebels, Goering en Hess kracht bijgezet. Om half negen kwam het bericht binnen: Vom Rath is aan zijn verwonding bezweken. Goebels en Hitler gaan in conclaaf. De Führer vindt dat de joden collectief schuldig zijn aan deze aanslag en een afstraffing verdienen. Dat laat Goebels zich niet tweemaal zeggen. Hij grijpt de telefoon en belt in overleg met de SA-leiding alle afdelingen van deze knokorganisatie op om in actie te komen. De richtlijnen waren duidelijk. De politie mocht niet ingrijpen en bij vuur moest de brandweer alleen de omliggende huizen van ariërs beschermen.
Diezelfde nacht en de volgende ochtend vond de kristallnacht plaats, zo genoemd naar de duizenden vernielde etalages. De volgende dag om 13 uur kwam Goebels met de radio-oproep om meteen te stoppen! Start en einde van de pogrom werden centraal geregisseerd. Van spontane volkswoede was geen sprake.
Waarom plotseling gestopt?
Alhoewel Goebels het fiat van Hitler had gekregen waren de SS, Goering, minister van Economie en Schacht, minister van Financiën, niet op de hoogte van de voorgenomen pogrom. Zij verklaarden zich uit verschillende motieven tegenstander van dit onbeheerste optreden tegen joodse zaken. Goering wees op de glasschade van miljoenen marken, die verzekeringsmaatschappijen moesten uitbetalen. Het glas moest uit België worden geimporteerd en kostte handenvol deviezen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken was bang voor imagoverlies van Duitsland in de wereld. De SS was tegen deze pogrom, want haar programma voorzag in een stille administratieve verwijdering en later vernietiging van de joden. Deze elitegroep voelde niets voor het in haar ogen ordinaire geweld.
Om de economische schade te beperken kreeg de joodse gemeenschap een boete van ruim 1 miljard mark opgelegd. Kort daarna moesten ze 25 procent van hun bezittingen aan het rijk afdragen. Bovendien werden ze verantwoordelijk voor het opruimen van de aangebrachte schade. Onder honend gelach van de omstanders werden de joden gedwongen op hun knieën zelf het gebroken glas op te rapen en te verzamelen.
Oorlogsvoorbereiding
Het antisemitisme en de vreemdelingenhaat kennen een eigen dynamiek maar vormen ook een handvat voor achterliggende mogelijkheden. Andere groepen te discrimineren, zich verheven voelen boven anderen en eigen volk eerst vormen een levensgevaarlijk motief voor bewapening en voorbereiding tot oorlog. De glasschade van de Kristallnacht was nauwelijks opgeruimd of Goering verklaarde aan het einde van 1938: "Als de joden een nieuwe oorlog uitlokken zullen ze vernietigd worden." Dat het hier niet een uitglijder van Goering betrof mag blijken uit de rede die Hitler als minister-president op 31 januari 1939 in de Rijksdag hield: 'Vandaag wil ik een profeet zijn. Indien het internationale jodendom van binnen en buiten Europa er in zou slagen de naties nogmaals in een oorlog te storten dan zal dit resulteren in de vernietiging van het jodendom in Europa.' Enkele maanden later brak de oorlog uit en niet lang daarna de Holocaust.
Wat was de houding van de Duitse bevolking?
Het antisemitisme heeft diepe wortels in de Duitse samenleving. In de middeleeuwen kregen de joden de schuld van de uitgebroken pestepidemieën. Wie de anti-joodse stellingen leest in het werk van de Duitse kerkhervormer Luther kan iets meer begrijpen over het latente antisemitisme in Duitsland. Na de Franse revolutie lijkt rassenhaat af te nemen maar krijgt in Duitsland een nieuwe stimulans. De militaire nederlaag in 1919 werd het joodse kapitalisme en het joodse bolsjewisme aangerekend. Wie zouden de moed kunnen opbrengen om zich in woord of geschrift tegen de kristallnacht te uiten? Welke instantie? Welke personen? Liberale en christelijke partijen? Die werden ontbonden en deels in de NSDAP opgenomen.
De kerken? De katholieke bisschoppen?
Die hadden een concordaat met Hitler gesloten en zwegen ondanks enkele dappere individuele protesten. In die roomse kringen bleef het idee hangen dat de joden Jezus vemoord hadden. De Lutherse kerk? Die stond positief t.o.v. de pogrom! Martin Sasse de protestante bisschop van Thüringen schreef over de kristallnacht: 10 november valt samen met de verjaardag van Luther. Hij zou de brandende synagoge zijn beste verjaardagscadeau noemen. Dominee Niemöller bleef een eenzame roeper in de woestijn. De linkse politieke partijen? Die werden verboden en hun leiders waren naar het buitenland gevlucht of zaten in concentratiekampen. In het diepste geheim leefden anti-Hitler groepen voort als wandel-, kaart-, vis- of sportclubje. Maar wat deed de grootste massabeweging: de 6 miljoen leden van de socialistische vakbeweging tegen dit anti-joodse geweld? Dat vraagt om een aparte beschouwing.
Het arbeitsfront
Toen Hitler op 31 januari 1933 op legale wijze rijkskanselier werd waren de vakbonden te groot en te diep geworteld om te kunnen worden verboden. Dus volgde de weg van gelijkschakeling onder druk. De vakbondsbobo's capituleerden, ontsloegen joodse vkbondsmensen en werkten aan samensmelting met het nazi-arbeitsfront.
Maar in de bedrijfsgroepen ontstond verzet tegen Hitler. Dat verzet werd, verbaas je niet, gestimuleerd vanuit de Vondelstraat in Amsterdam met name door Edo Flimmen de secretaris van de Internationale Transportarbeiders Federatie. Twaalf jaar lang gaf hij het verzetsblad Fascismus uit. Het werd illegaal via zeelieden, haven-, spoorweg- en vrachtwagenpersoneel en via Rijn-schippers in Duitsland verspreid. Wie twaalf jaargangen van Fascismus leest ziet dat na een eerste choc een langzaam groeiende weerstand tegen Hitler ontstaat. In de periode 1936-1937 had de snelle ontwikkeling van de oorlogsindustrie geleid tot spanningen op de arbeidsmarkt. Er was een schreeuwend gebrek aan geschoolde krachten onstaan. Hierdoor voelden de metaal-, bouw- en transportwerkers zich gesterkt in hun werksituatie. De verkiezingen voor ondernemersraden lieten een duidelijke nederlaag zien voor nazi-kandidaten. Maar de situatie werd niet beter. Alle deviezen gingen naar de wapenindustrie. Liever kanonnen dan boter riep Goering. Veel levensbehoeften werden door surrogaten vervangen. Er braken korte stakingen uit in het Roergebied, Hamburg en Opper-Silesië. Maar waar bleef het vakbondsprotest tegen de Kristallnacht? Waarom niet in het geweer gekomen tegen het antisemitisme? Hier stuiten we op een cruciaal politiek gemis van de anti-Hitler krachten in de vakbonden en bij heel links. Een voorbeeld: In 1935 werden de Neurenberger rassenwetten van kracht. Daarin werd bepaald wie een echte Duitse burger was, enkele generaties Germaans bloed. De 600.000 joden in Duitsland mochten wel in dat land wonen maar kregen geen burgerrechten. Geen passief en actief kiesrecht en geen baan in alle overheids- en semi-overheidsinstellingen. Verder werd bepaald dat Ariërs niet in joodse zaken mochten werken. Een kwestie die geleidelijk werd doorgevoerd maar wel onmiddellijk inging voor Arische dienstmeisjes bij joodse families. Het derde deel van de wetten hield in wie jood, half- jood of kwart-jood was mocht niet met een Arische man of vrouw trouwen en geen onderling seksueel verkeer hebben. Waarom niet? Het zuivere Arische bloed zou met onrein joods bloed worden vermengd en zo zou het Arische bloed geleidelijk aan steeds onzuiverder worden. Dit noemde de nazi's de homeopatische verdunning van het eigen volk.
Iedereen zal dit klinkklare onzin vinden uit een ver verleden. Maar is dat zo? Nog maar een paar weken geleden stelde Baudet van het Forum voor Democratie dat het Nederlandse volk homeopatisch verdund dreigt te worden door alle volkeren van de wereld. Ging het nazi's om verdunning door het bloed van joodse semieten, Baudet paste het toe op Arabische semieten. Tweemaal de fascistische 'bloed en bodem'-theorie.
Hoe reageerde het Duitse vakbondsverzet? Hoe reageerde het illegale vakbondsblad Fascismus destijds? Het vond de rassenwetten verwerpelijk. Waarom? Omdat 60.000 Arische dienstmeisjes ontslagen moesten worden. Dat zou tot werkloosheid leiden. Geen woord over de discriminatie, geen woord over het antisemitische karakter van de wetten. Alleen over sociale kwesties praten wordt, hoe belangrijk ook, op termijn schadelijk. Grote delen van de Duitse bevolking lieten dan ook de Kristallnacht passeren. Men keek de andere kant op.
Maar hoe wordt anno 2017 op Baudet gereageerd? Hij is een vlotte man, fris en fruitig, spreekt gladjes, speelt goed piano, kan organiseren, keurig in het pak, pagina's vol beschouwingen. Maar een echte bestrijding van zijn verderfelijke uitspraak, over het racistische karakter van zijn optreden nauwelijks een woord. Alweer dreigen we de andere kant op te kijken!
Vluchtelingen
Honderdduizenden joden vluchtten uit Duitsland. In de meeste landen van de wereld waren ze niet of weinig welkom. Boten, treinen en bussen vol met joodse emigranten werden teruggezonden naar Hitler-Duitsland, vaak een wisse dood tegemoet.
Hoe werden de joodse vluchtelingen in Nederland ontvangen? Op 19 november, vlak na de Kristallnacht, werden onze grenzen geopend. Onze joodse gemeenschap moest zelf voor de kosten zorgen. Via collectes en donaties kwam 473.000 gulden bijeen. (Het was mijn eerste politieke activiteit om als 12 jarige jongen met de collectebus in de Kinkerstraat geld te innnen.) Op 12 december ging de grens weer dicht. De regering vreesde (er is niets nieuws onder de zon) voor een aanzuigende werking en dat een te grote toestroom van joden het antisemitisme in de kaart zou spelen. De emigranten werden ondergebracht in Veenhuizen en Hoek van Holland. Later in 1939 kwamen 1100 joden terecht in kamp Westerbork dat met joods geld werd opgericht. Bij terugzenden van emigranten naar Duitsland deden zich verschrikkelijke taferelen voor. Families die smeekten om niet over de grens te worden gezet, die huilend probeerden weg te komen. Maar de politie was onverbiddelijk en honderden joden werden tegen hun wil weer aan Hitler uitgeleverd.
En zo wendde de wereld het hoofd af. Het wilde de discriminatie niet zien. Het bleef blind voor de verschrikkelijke gevolgen.
Hoe blind zijn we anno 2017?
In Polen, Oekraïne, Hongarije en de Baltische staten steekt het antisemitisme de kop weer op. Op de Balkan heeft de discriminatie van Sinti en Roma afschuwelijke vormen aangenomen. In West-Europa neemt de hetze tegen en discriminatie van mensen met een 'ATA'-achtergrond (Arabisch/Turks/Afrikaans) hand over hand toe.
En Nederland?
Terwijl heel Holland bakt hebben we ondertussen een regering gekregen die zich inzet voor de gewone normale Nederlander. Alleen dat al! Je bent er bij als je zingt dat je van Duitse bloed bent en voor de Nachtwacht staat. Ondertussen worden discriminerende maatregelen genomen tegen wanhopige vluchtelingen, die aan oorlog en geweld willen ontsnappen. Er wordt bezuinigd op advocaten die hun asylaanvragen moeten beoordelen.
Vluchtelingen die al een status hebben krijgen minder toegang tot normale voorzieningen. Helemaal schandelijk zijn de barricades die worden opgeworpen tegen de vrouwen en kinderen die zich met hun man en en vader willen verenigen. En wat te denken van het geld voor ontwikkelingshulp dat geleidelijk aan verschuift naar militaire patrouilles in Afrika die de grenzen van fort Europa moeten bewaken.
Wij kunnen niet al het leed van de wereld op ons nemen. Maar wel kunnen we overal optreden waar discriminerende opmerkingen of handelingen aan de orde komen. De gelijkwaardigheid van alle mensen is en blijft het centrum van al onze activiteiten. Dat moet in alle geledingen van de samenleving doordringen. We herdenken de slachtoffers en verhinderen dat er nieuwe ontstaan. Is dat niet de les die we gezamenlijk uit de afschuwelijke kristallnacht moeten trekken?