Omslag van brochure om te verhinderen dat Duitse politieke vluchtelingen weer zouden worden teruggestuurd over de grens en in handen zouden vallen van de nazi's. (Foto: Manifest)
Boekomslag: Communistisch Verzet in Groningen. (Foto: Manifest)
Jan Ilsink
In 1986 publiceerde een onderzoeksgroep van het IPSO (Instituut voor Politiek en Sociaal Onderzoek, het wetenschappelijk bureau van de CPN), samengesteld en geleid door Ruud Weijdeveld, het boekje 'Rode Hulp, De opvang van Duitse vluchtelingen in Groningerland -1933-1940'.
In de publicatie werd aan de hand van documenten en interviews met betrokkenen uitgebreid ingegaan op hoe politieke vluchtelingen uit Duitsland in Groningen werden opgevangen.
Het onderzoek in de 80-er jaren naar de jaren '30 leverde veel gegevens op over de oorlogsjaren. Deze bleven jarenlang op de plank liggen totdat Ruud Weijdeveld in 2009 de draad weer oppakte. Hij breidde het materiaal uit met degelijk archiefonderzoek en aanvullende interviews. Het resultaat is vastgelegd in een monumentaal werkstuk: twee boekdelen waarin het communistisch verzet in de provincie Groningen uitvoerig, zorgvuldig en vanuit verschillende standpunten wordt belicht. Een eerbetoon aan de kameraden aan wie dat zolang werd ontzegd!
In de twee delen wordt het sterke bastion van de CPN in Groningen begrijpelijk. De strijd van landarbeiders tegen uitbuiting voor een menswaardig bestaan was een vruchtbare voedingsbodem. Niet voor niets werd in 1919 het eerste congres van de CPN in Groningen gehouden. Ook Groningen vervulde een rol bij de hereniging in 1930 van de CPN met de Wijnkoop-groep, die zich in 1925 had afgesplitst. In de grote landarbeidersstaking van 1929, die ruim vijf maanden duurde, was de noodzaak van eenheid duidelijk gebleken. Geert Sterringa, de voorman van de Wijnkoop-groep in Groningen, speelde toen een belangrijke rol.
Snel na de machtsovername door de nazi's in Duitsland werd de KPD verboden en communisten opgepakt. Velen van hen werden geïnterneerd in concentratiekampen om als dwangarbeider te werken in de veengebieden aan de grens met Drenthe en Groningen. De antifascistische strijd in Groningen spitste zich concreet toe op het opvangen van vluchtelingen uit de kampen. Het onderdak verschaffen aan politieke vluchtelingen was niet alleen riskant, het betekende ook persoonlijke opofferingen van de opvanggezinnen. De door de crisis werkloze kameraden moesten van hun geringe inkomsten bovendien de Duitse onderduikers voeden en huisvesten. De Rode Hulp organiseerde daarom inzamelingen in geld en in natura.
Deze ontwikkelingen in de 30-er jaren waren voor de CPN een enorme leerschool. De hereniging in 1930 - na de ervaring met de landarbeidersstaking in 1929! - met de Wijnkoop-groep die in 1925 was afgesplitst, noemde Paul de Groot het overwinnen van sektarisme.
De partij werd voor leden en sympathisanten een betrouwbaar middel om hun kwaadheid over onrecht, hun verbondenheid met strijd voor een beter bestaan, te uiten. Bovendien kanaliseerde en kristalliseerde de partij hun ongenoegen in pamfletten, oproepen en campagnes. De partij was voor hen inspiratiebron voor een andere maatschappij, zonder uitbuiting en zonder dreiging van fascisme. Dit is belangrijk om de kameraden te begrijpen die optraden tegen het Duitse fascisme en daarna in Nederland in het verzetgingen. Niet alleen gevoelens van solidariteit en medeleven bewoog hen, maar vooral politieke overtuiging en politieke georganiseerdheid!
Onmiddellijk na de bezetting van Nederland door de nazi's en het verbod van het communistische 'Volksdagblad' in juni 1940, begonnen communisten in Groningen met illegale activiteiten. In eerste instantie met het verspreiden van schriftelijke informatie en parolen om de onderwerping van de bevolking aan de bevelen van de nazi's tegen te gaan. In oktober/november van 1940 verscheen de eerste illegale 'Waarheid', die in Groningen uitkwam onder de naam 'Noorderlicht'. Met de opgebouwde illegale organisatie werden per nummer landelijk zo'n 12.000 exemplaren gedrukt en verspreid. Voor Groningen wordt dit geschat op ruim 600. De krantjes werden doorgegeven waardoor het lezerspubliek veel groter was.
Eisen voor loonsverhoging om de prijsstijgingen te compenseren werden in het 'Noorderlicht' niet geïsoleerd. Een pamflet van februari 1941 waarschuwde dat de bezetter met ophitsing tegen Joden de bevolking wilde afhouden van strijd voor vakbondsrechten en tegen verlenging van de werktijd. Er werd opgeroepen bioscopen te boycotten omdat die voor Joden verboden werden. Hoewel de februaristaking in 1941 tegen de vervolging van Joden, waartoe de CPN had opgeroepen, door de pers en zelfs Radio Oranje in Londen werd verzwegen was het nieuws ook in Groningen snel bekend. Geert Sterringa riep de bevolking van Groningen op daaraan een voorbeeld te nemen. Ook in Groningen werden in het voorjaar '41 veel leidende communisten gearresteerd.
In juni 1941 viel nazi-Duitsland de Sovjet-Unie binnen en was het niet-aanvalsverdrag van 1939 van de baan. Voor de partij betekende dit een impuls om in het verzet naar brede bondgenootschappen te zoeken. Op 31 augustus 1941 was Koninginnedag aanleiding voor grote anti-Duitse demonstraties. De CPN, herstellende van de zware slag die haar met de arrestaties in het voorjaar was toegebracht, deed hieraan actief deel. Reden voor de SD (Sicherheits Dienst) om de communisten weer aan te pakken. Opnieuw belandden enkele tientallen bekende communisten in de cel.
Eind april 1943 eiste de bezettingsmacht dat alle Nederlandse militairen zich meldden. In Twente, bij de fabrieken van Stork leidde de eis die zeker tot tewerkstelling in Duitsland zou leiden, tot een spontane staking op 29 april, die zich razendsnel over heel Nederland verspreidde. Het antwoord van de nazi's hierop was standrecht. Tientallen burgers werden op straat doodgeschoten en bijna honderd door een vuurpeloton. De CPN ondersteunde de staking actief. In Groningen werd met plakstroken opgeroepen te staken. De omvang en spontaniteit van de stakingsgolf gaf het verzet nieuwe impulsen.
Aan de gevechten om de bevrijding van Groningen werd deelgenomen door de Binnenlandse Strijdkrachten, waarbij de Raad van Verzet zich had aangesloten. Het was van groot belang om De Waarheid zo snel mogelijk na de bevrijding uit te brengen. De 'bevrijdingsuitgave' was daarom reeds voorbereid en zou in Groningen gedrukt worden bij Het (Vrije) Volk. Maar die drukkerij ging door de gevechten in vlammen op. Hoewel de drukkerij van het Nieuwsblad van het Noorden was verzegeld door de Canadezen is met medewerking van het personeel de krant daar toch gedrukt.
Na de oorlog waren de machtsverhoudingen in Nederland ingrijpend gewijzigd. De CPN was door haar aandeel in het verzet een belangrijke factor geworden. Het dagblad de Waarheid kreeg honderdduizenden abonnees. De CPN haalde ook in Groningen electorale overwinningen. Reactie kon niet uitblijven van de heersende klasse. De CPN werd politiek geïsoleerd door verzet tegen de Indonesië-politiek van de regering. Schaamteloos werd het anticommunisme vervolgens ingezet om in 1949 alle CPN-leden uit de vereniging van Ex Politieke Gevangenen te royeren met het motief dat in Tsjechoslowakije, na een verkiezingsoverwinning, een regering was gevormd uit louter communisten.
Maar hier bleef het niet bij. Veel van de communistische oud-verzetsstrijders waren er na de oorlog lichamelijk en geestelijk slecht aan toe. Velen waren door verblijf in kampen niet in staat te werken, waardoor zij geen inkomen hadden. Communisten kregen niet eenvoudig een uitkering van Stichting 1940-1945. Vooral in Groningen bleek het uitkeren aan communisten te worden gesaboteerd.
Het lezen en verwerken van de overstelpende hoeveelheid informatie in de boeken dringt onvermijdelijk de vraag op naar de positie van de communistische partij in Nederland nu, in 2014. Wat is ervan geworden? Welke lessen kunnen worden getrokken uit de ervaringen van de kameraden en het optreden van de partij toen? Hoe kan, met de les van de groep Wijnkoop in de jaren '20, de nu reeds 15 jaar durende scheuring van de NCPN in Oost-Groningen worden begrepen? Hoe moet het opgaan in 1990 van de CPN in GroenLinks worden beoordeeld, als we de betekenis en inspiratie van de partij voor de kameraden toen onderkennen?
Titel: Het communistische verzet in Groningen 1940-1945, Deel 1 en 2
Auteur: Ruud Weijdeveld
ISBN: 978 90 5294 5538
Beide delen zijn (zonder verzendkosten) te bestellen op http://www.geertsterringastichting.nl/ samen euro 42,95. Of te koop in de boekwinkel.