De verbreding van het toeslagenschandaal

Het is alweer enige jaren geleden dat het al veel langer bestaande schandaal met de kinderopvangtoeslag een belangrijk onderwerp voor de journalistiek en de politiek werd. Ouders moesten onterecht zeer grote bedragen aan de belastingdienst terugbetalen en dan meestal ook nog inclusief hoge boetes. Er is een parlementaire enquête geweest waarna een regering aftrad. Na al die jaren zijn er nog steeds ouders aan wie nog geen recht is gedaan. Al direct schreef deze krant dat dit schandaal, toen en door sommigen nog affaire genoemd, niet in de vergetelheid moet raken en dat de machthebbers - de schuldigen dus - niet alleen vrijuit zullen gaan maar ook uit dit schandaal hun politieke voordeel willen halen. Al snel hoorden we toen de geluiden dat zo’n ingewikkeld systeem van toeslagen wel tot problemen zou moeten leiden, om hiermee heel vilein toch nog een beetje de schuld bij de slachtoffers te leggen. Zo’n systeem van toeslagen zou gemakkelijk tot fouten bij de aanvragers leiden. Voor het gemak beperkten deze commentatoren met ‘voortschrijdend inzicht’ zich niet tot de toeslagen kinderopvang maar betrokken ze ook alle andere toeslagen - zoals huur- en zorgtoeslagen - erbij.

De huidige discussie in de media en de politiek laat al de politieke vertaling daarvan en de wens tot ‘vereenvoudiging’ zien. De vertaling blijkt uit meerdere begrippen zoals bestaanszekerheid en kansengelijkheid. Het komt erop neer dat kansengelijkheid moet zorgen voor bestaanszekerheid, waardoor er geen toeslagen meer nodig zijn. En dat terwijl die toeslagen er zijn gekomen om ervoor te zorgen dat heel veel mensen nog bestaanszekerheid hebben.

Inmiddels hebben de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), de Sociale Verzekeringsbank (SVB), uitkeringsinstantie UWV, het CAK en de Dienst Toeslagen in een topbijeenkomst afgesproken tot een ‘brede aanpak’ van bestaanszekerheid. Van groot belang worden werkzekerheid en kansengelijkheid geacht. Het is weer ‘de schouders eronder’ en een dringend beroep op een nieuw kabinet om tot een ‘vereenvoudiging‘ van het stelsel van toeslagen te komen. Dat deze instanties deel hebben genomen aan de top laat zien dat het om meer dan alleen de genoemde toeslagen gaat. Ook gemeentelijke sociale regelingen voor inwoners met lage inkomens, de kinderbijslag, de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) en nog meer regelingen worden ter discussie gesteld.

De VNG noemt het initiatief zelfs een ‘deltaplan’ en vindt ‘stevige’ hervormingen nodig. En ja, men gaat ook luisteren naar mensen die zelf bestaansonzekerheid ondervinden, want ook naar mensen die zelf armoede ondervinden, daar moet naar geluisterd worden. Zo kunnen dan ook weer diegenen die naar arme mensen geluisterd hebben - bijvoorbeeld een slachtoffer van het toeslagenschandaal - tijdens een interview zeggen dat ze ‘met de poten in de modder hebben gestaan’.

Wie de discussie al langer heeft gevolgd, kan weten dat het in feite gaat om het uiteindelijk afschaffen van alle toeslagen. De gedachte hierbij is dat werkende mensen en ook mensen met een uitkering eigenlijk geen toeslagen nodig zouden moeten hebben om rond te kunnen komen. Geen toeslagen meer. Dat is ook beter voor de mensen. Hoeven ze ook te veel ontvangen geld niet meer terug te betalen, wat veel ellende voorkomt. Ja, met zulke redeneringen zet je mooi de schuldigen - de misdadigers die vele duizenden gezinnen kapot hebben gemaakt - in de luwte. Maar bij al die geleerde koppen en al die eerwaardige instanties komt het niet in hun op om zwart op wit te zeggen dat heel veel lonen en uitkeringen zeer fors omhoog moeten, willen al die mensen zonder toeslagen en andere sociale regelingen, niet van de honger omkomen. En forse verhogingen van lonen en uitkeringen, daar zijn de voorstanders van afschaffen van toeslagen normaliter geen voorstanders van.

Wat in vele tientallen jaren is ontstaan, het stelsel van toeslagen, kan zo uitgelegd worden dat daarmee de lonen en daarmee de sociale uitkeringen en pensioenen laag gehouden konden worden. In feite zijn die toeslagen rijkssubsidies aan de werkgevers geweest. Met andere woorden: door de toeslagen is de concurrentiepositie van het Nederlandse kapitaal bevorderd en in stand gehouden. En, wat de zorg- en huurtoeslagen betreft ook in het belang van de privatisering en liberalisering van de volkshuisvesting en de gezondheidszorg, in het belang van de winsten van de grote huisjesmelkers en de zorgverzekeraars. Gezien de politieke verstandhouding in ons land is het afschaffen van de toeslagen in het belang van bestaanszekerheid een gotspe. Een andere invalshoek die ook wel genoemd wordt is om het via de belastingen te regelen.

De kapitalistische maatschappij is in beroering. Het neoliberalisme, dat in feite niet meer is dan een reactionaire fase na het tijdperk van opbouw van sociale voorzieningen, staat onder druk door de kritiek die er op is. Men heeft de onrechtvaardigheden ervan, na vele jaren toejuichen en stilzwijgen, ontdekt. De eigen politieke voortvarendheid met betrekking tot dit fenomeen en de heiligverklaring van marktwerking wordt achter een doek van schaamteloosheid verborgen. De ziekteverwekkers van toen werpen zich nu met hun valse retoriek op tot medicijnmannen. Hun haat tegen collectivisme (het dna van socialisme) en aanbidding van het individualisme (het dna van kapitalisme) heeft ook tot schadelijke maatschappelijke gevolgen geleid.

Nu de maatschappij voor grote problemen staat - volkshuisvesting, natuurbescherming, klimaat, vluchtelingen en nog veel meer - zijn nu vooral ook de grote nadelige gevolgen van dat individualisme ontdekt. Met name dat deel van de bevolking dat, buiten het grootkapitaal, er voordelen van heeft genoten komt tegen elke schuchtere poging om problemen op te lossen in het geweer. Het is vooral de gegoede burgerij die, vanwege aantasting van hun woongenot en een daling van de waarde van de woning, zich daarmee bezighoudt. Het zijn nu de mensen die ze naar hun eigen antisocialistische en individualistische beeld gekneed hebben, die oplossingen niet zien zitten.

De problemen zijn zo groot dat met het oplossen ervan pas onder socialistische verhoudingen een begin gemaakt kan worden. Als de macht van het kapitaal niet aangetast mag worden, zal er niets veranderen. Of toch wel. Dat problemen niet meer zo mogen heten. Bijvoorbeeld dat de ellende voor de slachtoffers van het toeslagenschandaal niet de schuld is van de politiek - en gewoon weer een affaire genoemd moet worden - maar ontstaan is door het bestaan van de toeslagen zelf… Welke filosoof had het ook alweer over de ‘omwaardering’ van alle waarden?