Literatuur en klassenstrijd

Temidden van de reeks politieke, sociale en historische artikelen is het tijd om aandacht te besteden aan een steeds meer verwaarloosd onderwerp: de rol en de plaats van literatuur in de geschiedenis en dan vooral in woelige, revolutionaire tijden; tijden van grote omwentelingen en overgangen van het ene sociaal-economische systeem naar zijn historische opvolger.

De Communistische Partij van Griekenland (KKE) organiseerde in december 2024 haar zesde wetenschappelijk-literaire congres. Het onderwerp was literatuur en de houding van schrijvers in de jaren 1940-1950. De volledige titel luidde dan ook: ‘Literatuur in de jaren van de storm (1940-1950). De ontmoeting van de Nieuwgriekse literatuur met het epos van het EAM- en DSE-verzet.’¹ Het betrof dus de jaren van de Duitse bezetting, de (kortstondige) bevrijding en de burgeroorlog van 1946-49. De reeks congressen, georganiseerd door de Commissie Cultuur van het Centraal Comité van de KKE, begon in 2009, ging door in 2011, 2013, 2015, 2018 en na een lange onderbreking (de pandemie vergde haar tol) in december 2024. De vorige congressen waren gewijd aan communistische Griekse schrijvers/dichters, maar ook Bertolt Brecht en Nazim Hikmet kwamen aan de beurt.

Het congres van 2018 was getiteld: ‘De ontmoeting van de Nieuwgriekse literatuur met de arbeidersbeweging en de communistische ideologie vanaf het einde van de 19de eeuw tot en met het Interbellum.’ Het congres van december jl. was hier een vervolg op en betrof een periode van slechts tien jaar, maar het was veel moeilijker die tijd te bestuderen vanwege het feit dat het om oorlog, bezetting en verzet ging, die uitmonden in een revolutionaire toestand. Het ging om heftige ontwikkelingen in een kort tijdsbestek, een compacte opeenstapeling van gebeurtenissen met verstrekkende gevolgen waarbij al het tot dan toe bestaande overhoop gegooid werd, ook al leidde dit uiteindelijk niet tot de overgang naar de historisch nieuwe sociaal-economische formatie van het socialisme, om redenen waar we hier niet op in kunnen gaan.

In de loop van het decennium 1940-50 groeide het verzet naar de gewapende klassenstrijd van 1946-49, georganiseerd door de communistische beweging en doorgaans burgeroorlog genoemd. In de literatuur van die jaren zette zich het hele gebeuren af, maar niet alleen als een beschrijving. Veel schrijvers gingen ook dieper in op de doelstellingen, de oorzaken en de noodzaak van de strijd en zo kon de literatuur een bron van inspiratie vormen voor de mensen die konden lezen. En ondanks de miserabele omstandigheden werd er veel en gretig gelezen. In de provincie, vaak hoog in de bergen waar nog veel analfabetisme was, werden geïmproviseerde toneelvoorstellingen gehouden, om de bevolking cultureel-strijdvaardig bij het grote nationale gebeuren te betrekken. Veel schrijvers schreven dan ook toneelstukken. Het waren historische omstandigheden, waarbij in Griekenland niet alleen sprake was van een antifascistische strijd, maar ook van een in twijfel trekken van het hele politieke systeem. Griekenlands bourgeoisie zag in de jaren 1940-50 tot tweemaal toe haar macht wankelen: de eerste keer als resultaat van het massale verzet tegen de Duitse bezetting en de tweede keer tijdens de ‘burgeroorlog’, die zoals gezegd het karakter van een klassenstrijd had aangenomen, georiënteerd op het perspectief van een socialistische samenleving.

Kunst betrokken bij het historische gebeuren

De literatuur (en ook andere vormen van kunst) kon zich niet afzijdig houden, maar ving de signalen en de nieuwe mogelijkheden van de tijd op. Nieuwe ideeën ontstonden, nieuwe gevoelens ontwikkelden zich en oor en oog stonden wijd open om de signalen van de tijd te registreren en deze om te zetten in literair (en anderszins) scheppen. De literatuur bracht op esthetische wijze de psychologische gesteldheid van de mensen tot uiting, de angst en de wanhoop vanwege de bloedige conflicten, de verbanningen en de talloze executies, de vele massamoorden door de Duitsers in talloze Griekse dorpen begaan, maar ook de moed om er tegenin te gaan. Aanvankelijk ontstond er een soort escape-literatuur om te ontsnappen aan de harde realiteit, gekenmerkt door gevoelens van heimwee naar vroegere tijden en ook wel door pessimisme wat de toekomst betreft. Al heel snel echter ontstond er een strijdvaardige verzetsliteratuur, vooral van schrijvers die zich hadden aangesloten bij het Nationale Verzetsfront EAM, dat schrijverscollectieven organiseerde. Steeds meer literatoren sloten zich hierbij aan, ook degenen die allerminst achter een socialistische, laat staan communistische wereldvisie stonden, maar gedreven werden door het ideaal van een vrij en onafhankelijk Griekenland. Er was dus geen sprake van een uniforme houding vanwege de ideologische verschillen tussen schrijvers.

De verbijstering van burgerlijke intellectuelen

Vanaf 1944 ongeveer zagen burgerlijke intellectuelen en schrijvers met verbijstering het enorme prestige dat de KKE onder de bevolking had verworven. Vanaf toen begon het burgerlijke politieke stelsel zich af te schermen tegen communistische invloeden door steun te zoeken bij de niet-communistische literatoren als middel om de mensen te beïnvloeden die sympathie koesterden voor het EAM of dit zelfs openlijk steunden. Er werd druk uitgeoefend op niet-communistische schrijvers om vanaf 1946 de strijd van het Democratische Leger te veroordelen en er werden vervolgingen ingezet van de bij het EAM aangesloten intellectuelen/ schrijvers: een golf van verbanningen, veroordelingen, gevangenisstraffen en executies was het resultaat. Deze golf van terreur had tot gevolg dat velen zich terugtrokken uit de strijd. Na de nederlaag van het Democratische Leger in 1949 was er veel teleurstelling en velen zeiden de klassenstrijd vaarwel, geïntimideerd door de nieuwe en nog heviger golf van terreur door de politieke leiding van het land, die zich niet overeind kon houden zonder de hulp van Engelsen en daarna Amerikanen.

Ideologische onduidelijkheid

De KKE was er zelf ook niet helemaal uit. In de literatuur van 1946-49 weerspiegelen zich de politieke richtingen binnen de partij. Niet iedereen zag het klassengeoriënteerde karakter van de burgeroorlog in. Binnen het Democratische Leger zelf was er meer klassenbewustzijn en kwam er steeds duidelijker het besef van de noodzaak van een socialistische revolutie. Toch leken in de literatuur overwegend de democratie en de nationale onafhankelijkheid op het spel te staan. De politieke oriëntatie van de meeste literatoren zelf was zwak, ondanks dat hun activiteiten een rijkdom aan gegevens opleverden voor het begrip van de politieke realiteit. De communistische intelligentsia en schrijvers stelden zich in 1946-49 op tegen het burgerlijke politieke systeem en zijn internationale bondgenoten. In de meeste werken uit die jaren ontbreekt het idee van een sociale revolutie en een socialistisch perspectief. Toch was er onder hen genoeg klassenbewustzijn aanwezig om de burgerlijke geschiedschrijvers en literatuurcritici tot een negatief oordeel aan te zetten. Communistische schrijvers werden achtervolgd, de KKE verboden. Het literaire en intellectuele leven van het land moest gezuiverd worden van de ‘bandieten’, zoals de term was die gebruikt werd voor verzetsstrijders en leden van het Democratische leger.

Wie durfde nog door te gaan in omstandigheden van terreur? Uithoudingsvermogen, toewijding aan de communistische ideologie, de organisatorische band met de partij en de band met de volksbeweging waren de elementen die het mogelijk maakten voor communistische verzetsstrijders door te gaan met de strijd tegen alle verschrikkingen die volgden in de jaren 1950. Ze bleven schrijven, waar mogelijk, vanuit gevangenis, diepe illegaliteit, verbanningsoorden en socialistische landen, waarmee zij erin slaagden hun stempel te zetten op het literaire gebeuren in het naoorlogse Griekenland.

Het belang van literatuur

Zonder literatuur is het niet mogelijk de geschiedenis te begrijpen. Het leren van feiten is niet voldoende voor begrip. Door literatuur beleef je, voel je. Daarom werd voor het congres literatuur gekozen die in die jaren geschreven was. En literatuur moet beoordeeld worden, rekening houdend met de sociaal-historische omstandigheden waarin het geschreven wordt. Gedurende drie jaar, van 1943 tot 1946, was de EAM-literatuur almachtig, had een leidende functie, omdat het EAM de leidende macht was. De volksbeweging was dus eigenlijk de leidende macht. De bevolking schiep als het ware literatuur. Zij was de held die centraal stond in het hele gebeuren. De KKE deed een gigantische poging voor de verbetering van de kwaliteit van de literaire werken van toen, om er een diepere ideologische inhoud en de gepaste vorm aan te geven, zodat het niet alleen maar kronieken zouden worden en blijven. De KKE heeft nooit richtlijnen aan schrijvers gegeven om de partij op te hemelen, maar riep ze ertoe op om over de realiteit te schrijven, over de prestaties van de bevolking in die zware tijd. De burgerlijke leiders van het land zetten via de tijdschriften en kranten die zij onder haar controle had, schrijvers er juist toe aan om niet over de realiteit te schrijven. Vaak was het argument dat actueel schrijven af zou doen aan de literaire waarde van een werk. Een goed literair werk zou tijdloos moeten zijn, maar wat hen eigenlijk hinderde was de inhoud van die actualiteit, die ze het liefst voor het nageslacht in de doofpot wilden stoppen en dat is met heel wat historisch leerzame literatuur het geval. Als de boodschap niet vriendelijk is voor de leidende klasse, wordt het werk weggecensureerd. Tegenwoordig niet met boekverbrandingen of lijsten van verboden werken, maar heel subtiel door ze buiten het grote uitgeverscircuit te houden en zo onbekend te laten blijven.

In de jaren ’40 en ’50 van de vorige eeuw werd het in Griekenland duidelijk gezegd: politiek en ideologie zijn schadelijk voor kunst. Tijdens de burgeroorlog was het nog duidelijker: als je politiek en ideologisch schrijft, wordt je werk gewoon niet als literatuur beschouwd en daarmee van de literaire kaart geveegd. De schrijver zelf kwam in de regel in een verbanningskamp terecht, als hij/zij al overleefde. Hetzelfde herhaalde zich tijdens de militaire junta van 1967-1973. Zo ziet de burgerlijk democratie het: geen artistieke productie die de kern van haar uitbuitingssysteem echt helemaal blootlegt en daarmee ook de schuldigen aan de kaak stelt. Een beetje kritiek mag wel, om de schijn op te houden van vrijheid van meningsuiting. Het is geen toeval dat er tegenwoordig in deze tijd van ontlezing zo vaak beweerd wordt dat de tijd van literatuur voorbij is. Op die manier zou je niet eens meer hoeven te censureren. Gewoon geen literatuur meer. Toch een goed idee van de KKE dit soort congressen te organiseren.

1. EAM: Grieks Nationaal Bevrijdingsfront, DSE: Democratisch Leger Griekenland.