Niet te geloven

“Ik zie hier geen enkele god!” zou Yuri Gagarin hebben gezegd tijdens zijn 108 minuten durende vlucht om de aarde op 12 april 1961. Al zou deze uitspraak ook een broodje aap (Chroesjtsjov) verhaal kunnen zijn. Hoe het ook zij, Gagarin was de eerste mens in de ruimte. Dat geldt als een ongekend historisch succes voor mens en wetenschap, maar ook voor het betrekkelijk jonge socialisme van de Sovjet-Unie, dat deze prestatie mogelijk maakte. We hebben Gagarins twijfelachtige uitspraak echter niet nodig om het bestaan van goden te ontkrachten. Al was het toen nog niet vanzelfsprekend dat iedereen de wereld bekeek vanuit een materialistisch oogpunt. In de Sovjet-Unie van 1961 was de kerk als gereedschap voor geestelijke onderdrukking van de massa’s weliswaar afgebroken, het geloof, spiritualisme en dus bijgelovige denken was op zijn retour, maar niet helemaal verdwenen.

Terwijl in de socialistische landen het materialistisch denken hoogtij viert, zien we in kapitalistische landen telkens weer een nieuwe wind van (oude) spirituele stromingen opwaaien. Maar wat is er mis met antroposofie, sterrenbeelden, spirituele beurzen, of alternatieve gezondheidszorg? Aan de oppervlakte lijken dit relatief onschuldige elementen in de maatschappij, maar het zijn symptomen van een groter probleem. Kapitalisme is een constante crisis. Het kan niet de problemen oplossen die het zelf veroorzaakt. Problemen die niet uit te leggen zijn zonder het kapitalisme zelf te bekritiseren en zelfs te verwerpen. De uitleg van stijgende armoede, buitenproportionele klimaatverandering en onbetaalbare boodschappen blijft zo dus uit en kan haast als een natuurverschijnsel worden voorgehouden.

De materialistische klassenanalyse leert ons hoe de verhoudingen tussen arbeid en kapitaal daadwerkelijk liggen; dat bijvoorbeeld oorlogen, racisme en werkloosheid inherent zijn aan het kapitalisme waar we dagelijks mee om moeten gaan. Zonder die analyse kan men uit angst ‘houvast’ gaan zoeken in de weelderige wereld van fantasie, geloof en andere vormen van escapisme. De kerk had lang een bevoorrechte positie om in te spelen op de angsten van de onderdrukte massa’s en speelt nog steeds een grote rol, maar kan zijn dogma de afgelopen vijf decennia steeds minder verkopen in een steeds sneller veranderende wereld. Tijdens de coronapandemie bijvoorbeeld, werd pijnlijk zichtbaar hoe men door een door marktwerking falende gezondheidszorg werd overrompeld, waardoor sommigen — toch velen — de nadruk verlegden op wonderdokters, gezondheidsgoeroes, maar vooral op waanzinnige complottheorieën. Vooral de regeringen en farmaceutische bedrijven moesten het ontgelden, maar niet op de manier waarop het geheel terecht zou zijn geweest.

Het mag geen geheim en complot worden genoemd dat deze mammoeten van industrieën zich uitsluitend op winstbejag focussen, ten koste van het algemeen belang van de werkende klasse. Toch zorgen deze ‘alternatieve’ denkwijzen ervoor dat klassenbewustzijn wordt vervaagd en mensen verdwaald raken in het idealistisch denken. Zolang er klassenmaatschappijen bestaan, zal het vluchten naar het onwetenschappelijk denken blijven bestaan en soms zelfs een antirevolutionaire rol vervullen.

De oplossing ligt in de strijd voor het socialisme-communisme, want alleen dan kunnen economische problemen en natuurverschijnselen worden uitgelegd voor wat ze echt zijn. Zonder bang te zijn voor ondermijnende gevolgen. We zullen het dus nog even moeten doen met kabouters en tovenaars, met dure Ekoplaza producten en irritante Jehovagetuigen aan de deur. Bij het uiteindelijk wegvallen van het verlangen naar spiritueel denken, kan wellicht een nog grotere waardering ontstaan voor de merkwaardige wereld waarin wij leven. Tussen de diepte van de oceaan en het zichtbare universum, bestaat nog een wereld aan mysterie om te ontdekken. Misschien niet het oppervlakkige bovennatuurlijke wonder uit verzinsels, eerder een geval van verklaarbare schoonheid door middel van materialistisch denken.