“Pink tax”, menstruatiearmoede, wat gaat er mis?

Net zo onmisbaar als toiletpapier en toch ontbreken ze in de meeste toiletten. Menstruatieproducten zijn essentieel voor vooral vrouwen en meisjes, maar in de meeste openbare ruimtes zijn ze amper te vinden. Het komt vaak neer op de eigen verantwoordelijkheid om ze aan te schaffen en mee te brengen wanneer dat nodig is. De kosten ervan zijn ook niet niets: 1 op de 10 Nederlandse meisjes of vrouwen heeft niet genoeg geld om maandelijks menstruatieproducten te kopen. Om dit gebrek te compenseren worden allerlei alternatieven gebruikt die soms zelfs gezondheidsrisico’s met zich meebrengen.

Ook de zogenaamde “pink tax” is de afgelopen jaren vaker in het nieuws gekomen. Dit fenomeen houdt in dat producten die specifiek gericht zijn op vrouwen over het algemeen onredelijk veel duurder zijn dan vergelijkbare producten die voor mannen worden geproduceerd. Denk bijvoorbeeld aan scheermesjes. Door middel van misleidende advertenties en door gebruik te maken van maatschappelijke druk op vrouwen lukt het grote monopolies om op die manier nog meer winsten te halen uit de arbeidersklasse.

We worden continu gebombardeerd door advertenties die onrealistische schoonheidsstandaarden promoten, met als doel de gigantische monopolies die daaromheen opgesprongen zijn van winsten te voorzien. We zien constant dat we mooier, beter, hipper kunnen en moeten worden en wat de nieuwste microtrend is. Wereldwijd heeft de kledingindustrie een omvang van 1.5 biljoen dollar, gespekt door de bijna maandelijks veranderende modetrends. De make-up industrie zet jaarlijks meer dan 500 miljard om, gevoed door de verwachting dat vrouwen zo vaak mogelijk make-up opdoen om er mooi uit te zien, en natuurlijk ook het feit dat make-up een cruciaal onderdeel is van de professionele uitstraling die vrouwen op hun werkplek geacht worden te hebben. Laten we ook niet de fitnessindustrie (bijna 90 miljard) en de afslankindustrie (50 miljard, waarvan wordt verwacht dat dit bedrag in de toekomst sterk zal groeien) vergeten.

Er is natuurlijk niets mis met nieuwe kleding kopen, make-up opdoen, sporten of een gezond dieet. Natuurlijk is het ook zo dat niet alleen vrouwen, maar ook mannen gebruik maken van al deze producten. Op het eerste gezicht lijkt het bestaan van de twee genoemde fenomenen juist tegenstrijdig. Want hoe kan het dat er aan de ene kant een overvloed van diverse producten voor vrouwen bestaat, terwijl het toch regelmatig voorkomt dat vrouwen hun basale behoeftes niet kunnen vervullen? Toch hebben menstruatiearmoede, de “pink tax” en de diverse schoonheidsindustrieën een aantal dingen gemeen, namelijk dat ze gebruik maken van de positie van de vrouw in de maatschappij en de historische ontwikkeling ervan om een hogere meerwaarde te halen uit de vrouwelijke werker.

Verband met politieke economie

Om dit goed te begrijpen, moeten we kijken naar de politieke economie van het kapitalisme. Daaruit wordt ons duidelijk gemaakt dat de waarde van arbeidskracht bepaald wordt door de waarde van bestaansmiddelen die noodzakelijk zijn voor het onderhoud van de arbeider zelf, haar gezin en voor de reproductie van de arbeidskracht zelf. Deze behoeftes worden historisch en maatschappelijk bepaald – in andere woorden, ze zijn niet absoluut, maar veranderen naarmate de maatschappij zich ontwikkelt. Toegang tot het internet is een voorbeeld van een moderne behoefte die op die manier is ontstaan. Zo ook is voor een bepaald soort werk een aansluitende opleiding nodig, waarvoor de kosten deel uitmaken van deze waarde. Belangrijk om te noemen is dat de prijs van de arbeidskracht systematisch (naar beneden) afwijkt van de waarde. De burgerij probeert deze altijd zo dicht mogelijk bij de absolute fysieke ondergrens te brengen, oftewel het punt waar de fysieke gezondheid van de werker op rap tempo verslechtert door gebrek aan basale goederen.

Andere belangrijke termen om hier toe te lichten zijn het nominale loon, namelijk de betaling die de arbeidster ontvangt voor het verkopen van haar arbeidskracht uitgedrukt in geld (de prijs van haar arbeidskracht), en het reële loon oftewel de daadwerkelijke waarde van het loon dat ze ontvangt, uitgedrukt in de producten die ze voor haar directe consumptie kan aanschaffen. Dit reëel loon ligt ergens tussen de waarde van de arbeidskracht en de absolute fysieke ondergrens van het loon, afhankelijk van een aantal factoren maar vooral van de machtsverhouding tussen de arbeidersklasse en de bourgeoisie. Wanneer arbeiders samenkomen in vakbonden en succesvol via bijvoorbeeld stakingen een hoger loon eisen, kan hun reëel loon stijgen. De bourgeoisie probeert echter op allerlei manieren het reële loon te verlagen. Bijvoorbeeld door het duurder maken van bepaalde producten en vrouwen te beïnvloeden om die alsnog te kopen door gebruik te maken van hun historisch zwakke positie en allerlei opvattingen over vrouwen die nog in de maatschappij leven. Terwijl de situatie door de kapitalist gepresenteerd wordt als een overvloed van beschikbare producten voor iedereen, versterkt de kapitalist juist op deze manier de uitbuiting van vrouwen uit de werkende klasse. Dit leidt ertoe dat zij in feite minder producten kunnen aanschaffen.

De overeenkomst tussen fenomenen zoals menstruatiearmoede en de “pink tax” is dus dat ze verbonden zijn aan een veel breder gegeven, namelijk de tendens van de burgerij om op allerlei manieren het reële loon van de arbeider te proberen te verlagen. In dit geval doen ze dit niet direct via een lager nominaal loon maar indirect, via het opeisen van een groter deel van het reëel loon voor basale levensbehoeftes. Om dit te bevorderen, wordt de historisch achtergestelde positie van de vrouw niet alleen gebruikt maar wordt deze gereproduceerd. Het verlagen van het reële loon op deze manier leidt tot deze situatie, waarin vrouwen moeite hebben met het vervullen van basale behoeftes zoals het aanschaffen van vrouwelijke hygiëneproducten. Dan hebben we het nog niet eens naar de bestaande loonkloof en allerlei andere vormen van discriminatie die vrouwen op de werkvloer en in de samenleving ervaren, die dit effect vele malen versterken.

"Vrijheid van keuze", "inclusie", en illusies over consumptie

Het kapitalistische systeem zelf creëert objectief de voorwaarden waarin deze aanval plaatsvindt, doordat consumptie virtueel gescheiden wordt van productie. Op die manier wordt de indruk gewekt dat deze misstanden niet voortkomen uit de kapitalistische uitbuiting op de werkvloer en de organisatie van productie, maar uit de individuele keuzes die iedereen maakt wanneer ze hun boodschappen doen. In andere woorden, het kapitalistische productiesysteem bevordert het individualisme. De bourgeoisie zelf maakt hier gretig gebruik van, en promoot heftig de eigen verantwoordelijkheid en de “vrijheid van keuze” zodat werkende mensen zichzelf als individuele consumenten zien en niet als leden van de arbeidersklasse. Hieruit ontstaat ook het consumentenactivisme, het idee dat door bepaalde producten te boycotten of juist te kopen de wereld kan verbeteren. Natuurlijk is er wel een aspect van individuele keuze dat meespeelt bij de aanschaf van levensbehoeftes. Maar de basis van discriminatie, het onrecht en het geweld tegen vrouwen en minderheden is de kapitalistische uitbuiting. Zolang dit buiten schot gelaten wordt, is de hele arbeidersklasse hier de dupe van.

De reden dat vrouwen doelwit worden voor dit soort promotie is historisch van aard. Voor het ontstaan van de klassenmaatschappij was de vrouw vaak de meesteres van het huishouden. Waar de man vaak weg was van de gemeenschap omdat hij aan het jagen was, was de vrouw bezig met het verzamelen van eetbare dingen, maar ook het repareren van kleren en het maken van gereedschap. Bij deze activiteiten, cruciaal voor de gemeenschap en zeer gewaardeerd, ontwikkelde de vrouw ook een maatschappelijke affiniteit met kleren en juwelen, die een rol begonnen te spelen in de dagelijkse omgang met de rest van de gemeenschap. De materiële oorsprong van deze affiniteit is echter niet meer van toepassing, omdat het werk dat vrouwen nu doen als onderdeel van de arbeidersklasse veel gevarieerder is dan vroeger. Dit is dus een overblijfsel uit die tijd, dat in stand gehouden wordt en gereproduceerd wordt door het kapitalisme zelf.

Interessant om hier te benoemen is dat het kapitalisme, in de eindeloze zoektocht naar winst, ook de consumptie van bijvoorbeeld make-up bij andere delen van de arbeidersklasse probeert te verhogen. Naast vrouwen richt de industrie zich nu ook op mensen met andere seksuele oriëntaties, trans personen en mensen met een beperking. Er wordt op allerlei manieren een poging gedaan om vooral make-up en kleding te verkopen onder het mom van “inclusie”. Natuurlijk heeft dit niks te maken met daadwerkelijk bevechten van homofobie, transfobie en discriminatie tegen mensen met een beperking, maar het juist sterker uitbuiten van deze groepen door de (logischerwijze gewenste) inclusie in de samenleving te verbinden met het kopen van producten. Het is puur een marketingstrategie en heeft niks te maken met echte bevrijding, die alleen door collectieve strijd en klassenbewustzijn behaald kan worden. Als we dit soort marketingstrategieën begrijpen als een aantasting van het loon van bepaalde groepen, dan zien we dat deze niet progressief zijn, maar juist de uitbuiting bevorderen en dus ook de materiële basis in stand houden voor meer en meer discriminatie.

Individualisme en belasting op noodzakelijke goederen

De uitbuiting van mens door mens die de kern van de kapitalistische productiewijze zelf vormt, leidt ertoe dat basale behoeftes van vrouwen en andere groepen, zoals dus de nodige producten voor tijdens de menstruatie, in veel gevallen niet worden vervuld. Om dit verder te bevorderen worden basale biologische feiten over vrouwen zelfs ontkend of verdraaid en als volledig individuele en persoonlijke kwesties gezien. Reactionaire ideeën over menstruatie worden nog steeds volop gepromoot in het kader van bijvoorbeeld religie.

Daarbovenop bestaat er nog steeds veel schaamte rond menstruatiearmoede; menstruatie is iets wat ‘vies’ is, of ‘onrein’. Het wordt gezien als het individuele ‘probleem’ van vrouwen. Tegelijkertijd werken we allemaal samen; met de vooruitgang in productie en het verdelen van arbeid in vele onderdelen heeft ons werk allang een maatschappelijk karakter. Niemand kan leven in de huidige samenleving zonder te leunen op de arbeid van vele anderen. Als arbeiders dragen wij bij aan het productieproces, maar geen individu creëert zelf alles wat die persoon nodig heeft. De technologische vooruitgang heeft het allang mogelijk gemaakt om in ieder geval in de basale behoeftes van iedereen te voorzien, en nog veel meer.

Dus waarom wordt een kwestie van algemene gezondheid van zo’n groot deel van de bevolking dan op deze manier geïndividualiseerd? Onze analyse maakt het duidelijk dat voor de kapitalist dit niet een kwestie van algemene gezondheid is, maar een kostenpost. Het individualiseren van het probleem maakt het makkelijker om de kosten af te schuiven aan de arbeidersklasse, om ervoor te zorgen dat zijn winsten er niet door worden aangetast.

Ook de staat speelt een rol door belasting in te voeren voor veel noodzakelijke goederen, waaronder menstruatieproducten. Naast de prijsstijgingen zit er nog steeds 9% btw op menstruatieproducten en vallen zij onder de categorie 'verbandmiddelen met geneeskundige doeleinden'. Hierdoor moeten wij uit de werkende klasse elke keer extra betalen om onze basisbehoeftes te vervullen. Tegelijkertijd kunnen de monopoliekapitalisten wegkomen met hun handige belastingparadijzen, luxe auto's, grote villa's, en nog veel meer. Onze koopkracht daalt en hun winsten stijgen. We moeten ons lot gewoon maar accepteren. Het is hoog tijd voor verandering!

Het belang van de revolutionaire strategie

De afgelopen tijd hebben de NCPN en CJB, maar ook maatschappelijke organisaties zoals studentenvakbonden en comités actie ondernomen op dit gebied. Het comité vrouwenstrijd in Groningen heeft een succesvolle campagne gevoerd om gratis menstruatieproducten beschikbaar te stellen voor studenten van de Rijksuniversiteit van Groningen. Ze verzamelden handtekeningen van Groningers, waardoor honderden handtekeningen de universiteit ertoe zetten de producten gratis aan te bieden. Aan de Universiteit van Amsterdam was een petitie vanuit de ASVA studentenvakbond met meer dan 1,200 handtekeningen niet genoeg en is de strijd nog steeds gaande.

Zoals beschreven heeft menstruatiearmoede op het eerste gezicht een louter economisch karakter. In dat opzicht alleen al is het mogelijk dat op elke werkplek, onderwijsinstelling en in elke buurt menstruatiearmoede een onderwerp wordt dat meer vrouwen bij de strijd voor de gemeenschappelijke belangen van de arbeidersklasse kan betrekken. Wij moeten echter de eis om gratis menstruatieproducten verbinden met bredere politieke eisen die de arbeidersklasse lijnrecht tegen de strategie van de burgerij zetten. Namelijk de bredere aanval op het levenspeil van de arbeidersklasse door middel van de afbraak van voorzieningen voor vrouwen op basis van het ontkennen van bepaalde essentiële behoeften. Daarnaast ook de verdere commercialisering van het onderwijs die de voorzieningen op allerlei leerinstellingen steeds verslechteren.

De erkenning van deze zaken draagt bij aan het besef dat dit een kwestie is van de tegenstelling tussen de arbeidersklasse en de bourgeoisie. Ook dit is een onderdeel van de klassenstrijd. De strijd voor de emancipatie van vrouwen en minderheden is onlosmakelijk verbonden aan de strijd tegen het kapitalisme zelf; een revolutionaire strijd. Het is de taak van elke communist om op diens werkplek, school, studie of buurt op deze manier dit onderwerp te benaderen en het onderdeel te maken van diens dagelijkse werk. Alleen de arbeidersklasse zelf kan haar eigen behoeftes en belangen aankaarten, en het is van belang dat zij dit onafhankelijk doet.