Prokofjevs Cantate ter gelegenheid van de 20e verjaardag van de Oktoberrevolutie

Het is vandaag 7 november, een uitgelezen moment om stil te staan bij de Oktoberrevolutie die begon op deze dag van 1917.

Twintig jaar later, in 1937, was het voor de Sovjet-Unie tijd om stil te staan bij de roerige twee decennia die achter haar lagen. De opbouw van het socialisme was in volle gang: vele fabrieken werden gebouwd, landbouw werd op grote schaal gecollectiviseerd en gemoderniseerd, onderwijs en wetenschap maakten een ongekende groei door en stuwdammen brachten licht in de huizen van de arbeiders en boeren. Het vieren van een klein feestje was dus wel op zijn plaats.Voor het vieren van twintig jaar revolutie werd door het Radio Comité van de Sovjet-Unie niemand minder dan Sergej Prokofjev gevraagd. Om de revolutie, en de weg naar het socialisme, muzikaal samen te vatten.

Na vele rondzwervingen door de VS en Europa, werd Prokofjev nog geen jaar eerder met open armen ontvangen in Moskou en vestigde hij zich daar voorgoed. Prokofjev week in 1917 uit naar het buitenland en schreef daar veel van zijn grote werken als Peter en de wolf, Romeo & Julia en De liefde voor drie sinaasappels. Toch kon hij er niet veel aan werk komen, terwijl de USSR van de jaren 30 veel ruimte bood aan kunstenaars van allerlei disciplines.

Hij ging ijverig aan het werk, het was immers een zeer grote uitdaging om de grote proletarische revolutie van 1917 te laten weerklinken door middel van zang en muziek. Hoe doe je dat? Hoe verbind je hoop, leed, pijn, heldenmoed, tegenslag, overwinning, leven en dood? Hoe laat je de grote tegenstellingen tussen de klassen en de revolutie als gevolg waarachtig klinken? Hoe verbind je Marx zijn theorie, Lenins interpretatie en Stalins doorzettingsvermogen? Prokofjev gaf hier gehoor aan en gaf antwoord met zijn reusachtige Cantate ter gelegenheid van de 20e verjaardag van de Oktoberrevolutie. Compleet met teksten van Marx en een toespraak van Lenin, met het geratel van mitrailleurs en de strijdbare stemmen van de revolutionaire massa’s.

Toch ging het feestje niet door… Althans, niet met de cantate van Prokofjev. Het werd afgekeurd, ook na vele aanpassingen en verbeteringen. Het werd als te formalistisch geïnterpreteerd, weggezet als te iconografisch, religieus bijna. Eerlijk is eerlijk, Prokofjev stond met één been in de Sovjet-Unie, maar met het andere nog in het ancien régime. Zijn stuk sloeg niet aan bij de realiteit van die dagen, er stond te veel op het spel. Je viert immers maar een keer twintig jaar Oktoberrevolutie.

Prokofjev zou uiteindelijk zes keer de Stalinprijs winnen, maakte fantastische muziek en bleef de Sovjet-Unie trouw. De Oktobercantate werd echter niet uitgevoerd; hij zou het zelf nooit ten gehore krijgen. Hij stierf op dezelfde dag als Stalin en pas dertien jaar na hun dood werd het stuk voor het eerst opgevoerd. Ontdaan van zijn kracht, doordat de revisionistische wind in de communistische partij het niet toeliet dat het perspectief van de jaren 30 doorklonk tot de luisteraars. De compositie zal nooit helemaal de aandacht krijgen die hij verdient.

Op 15 september 2017 dirigeerde de Rus Valeri Gergiev dan toch de originele cantate, in de Doelen te Rotterdam. Honderd jaar na de revolutie kreeg het stuk, notabene in Nederland, zijn welverdiende opvoering. Het ongeluk hield stand: dirigent Gergiev werd na de Russische invasie in Oekraïne als persona non grata beschouwd. De kans is klein dat deze bijzondere cantate snel weer door Gergiev voor ons opgevoerd zal worden.

November is de maand bij uitstek om stil te staan bij de Oktoberrevolutie. Laat je meevoeren door de cantate: luister naar wat de Sovjets (en zelfs Prokofjev) hebben gemist en oordeel zelf.

De Oktobercantate is op YouTube te beluisteren.