Stages: leermoment in theorie, onbetaalde arbeid in praktijk

Vanaf 2022 heb ik twee stages moeten doen voor mijn masteropleiding, die samen ongeveer twee jaar duurden. Tijdens deze periode heb ik geen stagevergoeding ontvangen en moest ik in mijn zomervakanties werken. Helaas is dit een bekend verhaal voor veel studerende jongeren in Nederland. In dit artikel onderzoeken we hoe het toch komt dat jongeren steeds vaker in dit soort lastige situaties terechtkomen.

In theorie zijn stages essentieel voor jongeren om werkervaring op te doen en het maken van connecties die kunnen helpen in hun loopbaan. Echter onder het kapitalisme worden stages gebruikt om de uitbuitingsgraad te verhogen en daardoor de winsten van kapitalisten te vergroten. Stageplekken zijn bijvoorbeeld niet juridisch verplicht om de kosten die studenten maken voor hun stage (zoals reiskosten), te dekken.¹ De vergoedingen die stagiaires in het hoger onderwijs krijgen, is afhankelijk van het aanbod van studenten die een stageplek zoeken en de vraag naar stagiaires. Dit verschilt per vakgebied en loopt vaak tussen de €0 en de €550 per maand voor hbo en wo-studenten, met een hoger mediaan vergoeding voor wo-studenten.² Meestal kunnen studenten niet rondkomen van hun stagevergoeding, ondanks het feit dat ze voltijd werken bij een bedrijf of onderwijsinstelling. Uit een onderzoek van de FNV kwam naar voren dat ongeveer 75 procent van de Nederlandse studenten niet kan rondkomen aan het eind van de maand zonder schulden te maken en 55 procent hun bijbaan gedeeltelijk of volledig moest opzeggen voor hun stage.³ Ook publiceerde CBS in opdracht van het kabinet, recent een rapport waaruit naar voren kwam dat 65 procent van de universitaire studenten, 75 procent van de hbo-studenten en slechts 41 procent van de mbo-studenten een stagevergoeding ontvangt.⁴ Hier komt bovenop dat maar op de drie hbo-studenten die de lerarenopleiding doen, een vergoeding krijgen voor hun verplichte stage. Deze cijfers bewijzen hoe slecht de situatie is in Nederland met betrekking tot stages.

Vaak vallen ze ook niet onder sectorbrede cao’s, waardoor ze geen recht hebben op onkostenvergoedingen, zoals reiskostenvergoeding, en verdienen ze minder dan ‘echte’ werknemers⁵ Dit is zeer onterecht want in de praktijk verrichten stagiairs wel arbeid: zij dragen bij aan het productieprocess, het functioneren van de werkplek, of andere aspecten en taken van het werk. Niettemin worden ze betaald onder de waarde van hun arbeidskracht (de waarde van de arbeidskracht van een werker is de prijs voor een werker om zichzelf te kunnen onderhouden en te reproduceren). Stagiares krijgen als loon een stagevergoeding, wat niet genoeg is om rond te komen. Dus moeten ze lenen of extra werken naast hun stage. De uitbuitingsgraad is enorm hoog, wat aantrekkelijk is voor de kapitalist. Ten slot moet een student doen wat het stagebedrijf van ze eist om een baan te bemachtigen bij het stagebedrijf nadat de stage voorbij is, wat ervoor zorgt dat studenten vaak een zwakke positie hebben in het bedrijf en het vaak moeilijk te balanceren is met de eisen die de onderwijsinstelling heeft van de studenten.

Het uitvoeren van deze taken op een stageplek, zodat je als student iets ervan kan leren, is iets wat veel ondersteuning vergt. Een stagebegeleider is de persoon die de stagiair ondersteuning moet bieden en vaak is er een begeleider vanuit de stageplek en de onderwijsinstelling voor een stage. Deze begeleider moet toegewezen worden, maar de begeleiding die stagiaires krijgen vanuit een bedrijf en de onderwijsinstelling is vaak beperkt.⁶ Dit komt omdat de begeleider vaak zijn of haar bestaande taken binnen het bedrijf of de onderwijsinstelling moet balanceren met de taken die komen bij het begeleiden van een stagiair. Vaak mag het begeleiden van de stage niet het reguliere werk van een werker te veel in de weg zitten, waardoor te weinig tijd overblijft om de stagiair volwaardig te begeleiden. Een andere reden achter het tekort aan begeleiding van stagiaires is het feit dat er vaak geen zekerheid is dat de stagiaire op de werkplek zal blijven na de stage. Daardoor loont het minder voor de stageplek om veel te investeren in de begeleiding van een stagiair.

Wiens eigendom?

Zoals vermeld lopen de meeste studenten stage bij een bedrijf of op een onderwijsinstelling. Stagiaires kunnen projectontwikkeling, onderzoek of andere taken doen voor bedrijven door direct een stage te hebben bij het bedrijf, of vanuit de universiteit onderzoek te doen voor het bedrijf. Vaak zijn stages voor studenten projecten die losstaan van andere projecten bij de stageplek. Het zijn dan experimenten die na de stage verder ontwikkelt kunnen worden door ‘echte’ werknemers als uit de stage blijkt dat de resultaten interessant zijn voor het bedrijf. Voor het onderzoek voor de ontwikkeling van nieuwe producten van een bedrijf moet een Non-Disclosure Agreement (NDA) ondertekent worden.⁷ Het onderzoek wat de stagiaires doen voor het bedrijf is dan intellectueel eigendom van het bedrijf en niet de student, ondanks dat de student het onderzoek heeft gedaan en er een verslag over heeft geschreven. hbo-studenten in de IT moeten bijvoorbeeld een standaardcontract ondertekenen, waarin staat dat alles wat zij maken tijdens hun stage, intellectueel eigendom is van het bedrijf waar ze stagelopen. Het werk dat de student in de ontwikkeling van een product wat voor een stage van een hbo-opleiding in IT wordt ontwikkeld, zal soms nooit gezien worden door de instelling. De onderwijsinstelling zal alleen het stageverslag, een presentatie over de stage, een beoordeling van de stagebegeleider en een soms een demonstratie van het product zien. Ondanks het feit dat het onderzoek serieus genoeg gevonden wordt om een NDA op te leggen, wordt de verklaring gegeven dat het niet serieus genoeg is om stagiaires te vergoeden voor hun tijd en inzet voor het onderzoek. De prioriteit vanuit de kapitalist is uiteindelijk om de potentie van de stagiair te gebruiken voor hun eigen doelen en behoeftes, in plaats van die van de student of de maatschappij als geheel.

Studenten kunnen ook vaak stagelopen bij hun onderwijsinstelling. Sommige universiteiten verplichten studenten om stage te lopen bij hun onderwijsinstelling, maar bieden hun studenten geen stagevergoeding. Dit garandeert de universiteit een constante stroom van arbeiders die veel goedkoper zijn dan arbeiders die anders het werk zouden doen van de stagiaires. Deze behoefte aan goedkope arbeid heeft ook invloed op de manier waarop sommige studies zijn ingericht. Zo moeten studenten van de masterstudie ecologie en evolutie aan de Vrije Universiteit en de Universieit van Amsterdam een verplichte stage van vier en een van acht maanden lopen en duurt de literaire thesis waar de student literair onderzoek doet voor een wetenschapper van de universiteit twee maanden. Dit kom neer op veertien maanden stage in een studie die twee academische jaren duurt.⁸ Dit betekent dat minder dan een kwart van de studie wordt besteed aan het verdiepen van theoretische kennis. Door het gebruik aan ondersteuning tijdens deze studie leert de student op deze master weinig wat die niet ook zou kunnen leren als hij direct zou werken na diens bachelors.

De lijn tussen een stageplek binnen de universiteit en bij een organisatie buiten de universiteit is in de werkelijkheid vrij vaag. Dit komt omdat er verschillende economische prikkels zijn die het aantrekkelijk maken voor universiteiten om studenten gratis projecten te laten ontwikkelen als opdracht. De universiteit van Wageningen, en de Hogescholen Avans en van Amsterdam (HvA) worden bijvoorbeeld betaald door bedrijven en individuen om studenten zonder vergoeding projecten te laten ontwikkelen.9 Aan het eind van het project is het eindresultaat intellectueel eigendom van de opdrachtgever, ondanks dat het ontwikkeld is door onbetaalde studenten. Op de HvA werd media-studenten een kans op een stage of etentje met de directie beloofd wanneer zij als project een nieuw tv programma voor ZAPP!, of een voorpagina van het Parool ontwierpen. Een ander voorbeeld is de aanwezigheid van verschillende bedrijven op hogeschool Avans en hoe deze connecties worden gebruikt in het voordeel van de bedrijven. Een van de manieren waarop deze bedrijven invloed uitoefenen op de hogeschool, zijn de commissies waar teamleiders en andere invloedrijke personen van bedrijven in zitten, waar zij een zegje hebben in de eisen die de onderwijsinstelling stelt aan een stage.10 De nauwe contacten tussen verschillende bedrijven en hbo-instellingen zorgen ervoor dat deze bedrijven invloed hebben op het curriculum en worden gebruikt om studenten naar stageplekken te sturen als goedkope arbeid. Avans Hogeschool heeft bijvoorbeeld naast het veelvuldig oproepen van bedrijven voor afzonderlijke projecten de bedrijvendag, waar bedrijven zich kunnen promoten voor het werven van voornamelijk afstudeerders en recent afgestudeerden. Tenslotte heeft de hogeschool sinds dit schooljaar ook een nieuw stageportaal, waar elke student hun stage in dient te vullen voor akkoord. Hier kunnen bedrijven ook een account aanmaken om hun plekken direct voor de neus van de student te krijgen bij het zoeken van een stage.

Bolognaproces

De bovengenoemde voorbeelden bewijzen dat bedrijven het meest baat hebben bij de slecht- en onbetaalde stages in Nederland. Dit is geen fenomeen dat ontstond uit toeval, maar een situatie die bestaat door de invloed van monopolies op het onderwijssysteem. Voor ons in Nederland (maar ook de hele EU) is het daarom belangrijk om te kijken naar het Bolognaproces van de Europese Unie. Vanuit de EU is de ontwikkeling van het hoger onderwijs uitgestippeld in het ‘Bolognaproces’. Het hoofddoel van dit proces, is dat vaardigheden aangeleerd in het hoger onderwijs ‘aansluiten bij de behoeften van de arbeidsmarkt’. Het stelt vast dat er voor een ‘geïntegreerde transnationale samenwerking op het gebied van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie’, een vrije competitie tussen onderwijsinstellingen nodig is. Dit proces is integraal verbonden met de belangen van het grootkapitaal, wat een grote behoefte heeft aan goedkope gespecialiseerde arbeidskracht. Een van de veranderingen die voortkwam uit het Bolognaproces is de bezuiniging van €52 miljoen door de overheid op het onderwijsbudget. Hierdoor wordt onderwijs juist afhankelijker gemaakt van monopolies die kunnen functioneren als geldschieters in plaats van dat dit geld van de staat komt. Door de afhankelijkheid van onderwijsinstellingen van hun donoren, zijn zij meer bereid om onderzoek te doen en hun lesprogramma’s in te delen om de behoeftes van de monopolies te vervullen. Zo wordt er onder andere voor gezorgd dat het onderwijs beter aansluit aan de behoeftes van de arbeidsmarkt. Onderwijs moet zich in dit kader daarom meer een meer aanpassen aan die behoeftes, terwijl de behoeftes van studenten (in zover ze breder zijn dan de behoeftes van het kapitaal) minder belangrijk zijn. Hierdoor wordt het onderwijs ook steeds meer als product verkocht, in plaats van als recht geleverd. Een van de gevolgen hiervan is dat steeds meer studenten ingezet worden als onbetaalde of onderbetaalde arbeidskrachten.

Uit een recent FNV-onderzoek kwam naar voren dat 86 procent van de Nederlandse mbo, hbo en wo- studenten een stage moeten doen om te slagen³. Ook worden op alle niveaus van het hoger onderwijs studenten aangemoedigd om een stage te nemen omdat het steeds essentiëler wordt geacht om een stage gelopen te hebben om een baan te behalen. In de Nederlandse wet is het niet verplicht om stagiaires een loon te betalen, omdat stages niet gaan om het werken maar een leerervaring zouden moeten zijn. Desondanks blijkt, volgens een onderzoek van Interstedelijk Studenten Overleg, dat 44 procent van de ondervraagde studenten geen vergoeding krijgt voor hun werk. 27 procent voelt dat zij een ‘normale’ werknemer vervangen zonder daar een eerlijke vergoeding voor krijgen. En 19 procent vindt dat zij te veel verantwoordelijkheden krijgen als stagiaire.¹¹ De FNV heeft zelfs een situatie ontdekt waar alle zeventien werkers van een klein bedrijf stagiaires waren.¹² Er is geen plicht die wordt gecontroleerd aan de kant van de werkgevers, wat betekent dat het recht op een leerervaring slechts op papier bestaat voor stagiairs. Als communisten snappen wij dat rechten en plichten dialectisch verbonden zijn. “Geen recht waar plicht is opgeheven, Geen plicht leert zij waar recht ontbreekt”, zo luidt de Internationale. Er moet verantwoordelijkheid komen voor de kapitalisten die misbruik maken van het recht van studenten om te leren en specialiseren in hun vakgebied of sector!

Studentenstrijd

De richtlijnen van de EU en de dominantie van de grote monopolies over de economie zorgen ervoor dat onderwijs steeds meer een product wordt, in plaats van een recht voor studenten waar zij zich kunnen ontwikkelen. De toepassing van marktcriteria op het onderwijs zorgt voor situaties waarmee voornamelijk jongeren te maken krijgen. Denk aan de stages waar uitbuiting de norm is. Natuurlijk zijn stages an sich niet het probleem. In theorie kunnen stages dienen om tijdens de opleiding praktische ervaring op te doen in het werkveld. Echter worden stages in de huidige omstandigheden hoofdzakelijk gebruikt om de zakken te vullen van kapitalisten.

Wij moeten strijden tegen de omstandigheden, gecreëerd door het kapitalistische systeem, die ervoor zorgen dat stages gebruikt worden voor de uitbuiting van jongeren. Een sterke studentenbeweging is nodig om krachten te bundelen en om te interveniëren voor de belangen van studenten tegen het kapitaal en de plannen van de EU. Deze strijd tegen slechte en onbetaald stages is een belangrijk instrument in de klassenstrijd, voor het organiseren van de studenten in de strijd voor goed onderwijs. Elke persoon moet het recht krijgen om op een prettige manier stage te kunnen lopen, wat zorgt voor een goede leerervaring met de juiste begeleiding en een eerlijk loon voor het werk dat wordt verricht. Daarentegen werkt het kapitalistische systeem altijd verhoging van de uitbuiting, uithollen van het onderwijs en ellende onder studenten in de hand. Daarom moeten wij strijden voor een socialistische maatschappij waarin onderwijs niet alleen een recht is, maar ook een middel is voor de ontplooiing van elke student!

* Iris is lid van de Commissie Onderwijs en Studentenstrijd en secretaris van CJB-afdeling Haarlem.

Bronnen

1. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. “Heb IK Recht Op Het Minimumloon Als IK Stage Loop?” Rijksoverheid.nl, June 8, 2023. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/minimumloon/vraag-en-antwoord/minimumloon-stage
2. Witteman, Jana. “Dit Is de Gemiddelde Stagevergoeding per Opleidingsniveau.” Manners Magazine, April 25, 2024. https://www.manners.nl/zo-hoog-is-de-gemiddelde-stagevergoeding-per-opleidingsniveau/
3. “Vakbond FNV Young & United: Veel Studenten Krijgen Te Maken Met Uitbuiting Tijdens Hun Stage.” NPO Radio 1, May 27, 2024. https://www.nporadio1.nl/nieuws/binnenland/afee6d05-f24a-4f29-b8e9-fd1e5c12820d/vakbond-fnv-young-veel-studenten-krijgen-te-maken-met-uitbuiting-tijdens-hun-stage
4. “Stagiair Te Vaak Misbruikt Als Goedkope Arbeidskracht.” FNV. Accessed October 30, 2024. https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/algemeen-nieuws/2024/06/stagiair-te-vaak-misbruikt-als-goedkope-arbeidskra
   "60-procent-van-de-mboers-krijgt-niks-voor-stage". AD. Accessed October 30, 2024. https://www.ad.nl/politiek/60-procent-van-de-mboers-krijgt-niks-voor-stage-tweede-kamer-zint-op-verplichte-vergoeding~aec17322/
5. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. “Heb IK Recht Op Het Minimumloon Als IK Stage Loop?” Rijksoverheid.nl, June 8, 2023. https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/minimumloon/vraag-en-antwoord/minimumloon-stage
6. “Toekomst Zorg in Gevaar Door Massale Uitval Stagiairs.” FNV. Accessed October 30, 2024. https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/sectornieuws/zorg-welzijn/2020/02/toekomst-zorg-in-gevaar-door-uitval-stagiairs
7. “Intellectual Property.” TU/e Education Guide. Accessed October 30, 2024. https://educationguide.tue.nl/practical-info/student-administration/intellectual-property
8. “Master’s Ecology and Evolution.” Vrije Universiteit Amsterdam. Accessed October 30, 2024. https://vu.nl/en/education/master/ecology-and-evolution/curriculum
9. “Stages En Opdrachten: Avans Hogeschool.” Avans Hogeschool. Accessed October 30, 2024. https://www.avans.nl/bedrijven-en-instellingen/stages-en-opdrachten
10. “Avans Hogeschool Bouwt Samenwerking Met Bedrijven Rustig Op.” Van Doren Engineers, May 11, 2021. https://www.vandoren.nl/news/avans-hogeschool-bouwt-samenwerking-met-bedrijven-rustig-op/
11. Overleg, Interstedelijk Studenten. “Interstedelijk Studenten Overleg: ‘Stagiair Wordt Te Vaak Ingezet Als Goedkope Arbeidskracht.’” ISO, June 14, 2022. https://iso.nl/2022/06/interstedelijk-studenten-overleg-stagiair-wordt-te-vaak-ingezet-als-goedkope-arbeidskracht/
12. “Hulp Aan Studenten OP STAGE.” FNV. Accessed October 30, 2024. https://www.fnv.nl/diensten/en-we-zijn-er-ook-voor/gastlessen-voor-studenten/blogs-gastdocenten/hulp-op-stage