50 jaar burgerlijke democratie in Griekenland - Deel 2

Na de komst van de dictatuur in april van 1967 werden de pogingen tot de antidictatoriale strijd van de Communistische Partij van Griekenland (KKE) ondermijnd. Dit gebeurde door een hernieuwde aanval van radicaal-rechts opportunisme in het land, terwijl het ideologisch revisionisme binnen de partij de reconstructie van de illegale partijorganisaties trachtte te verhinderen.

Redding door splitsing

Binnen een jaar na de staatsgreep van april 1967 vond er een partijsplitsing plaats. Zo loste de KKE een probleem op: zij kwam af van een groep opportunisten die in een fractie georganiseerd waren en die ernaar streefden de partij op te doen gaan in diverse politieke formaties, een oude tactiek die beproefd is sinds het ontstaan van communistische partijen. Vooral in de tweede helft van de 20ste eeuw zijn veel partijen daar 'ingetrapt' door de druk om zich aan te sluiten bij—eventueel meeregerende—'linkse' partijen die het kapitalisme in stand willen houden. De geschiedenis heeft tot nu toe bewezen dat dit altijd het einde betekent voor revolutionaire partijen.

Door de splitsing van 1968 kon de KKE haar illegale organisaties (afdelingen, red.) opnieuw opbouwen, de illegale partijpers circuleerde weer en de Communistische Jeugd van Griekenland (KNE) werd opgericht. De KNE viert dit jaar haar vijftigjarige legale bestaan. Toch ging deze wederopbouw onvoldoende gepaard met een poging om in te gaan op de diepere ideologische-politieke oorzaken van de afbrokkeling van de partij, wat de effectiviteit van de wederopbouw beïnvloedde. Ook werden de cruciale besluiten van de rechts-opportunistische wending (van 1956, 1957, 1958 en het achtste congres van 1961) wederom niet onder de loep genomen. Zo werd tijdens de militaire junta de voorkeur gegeven aan een bondgenootschap met de burgerlijk-democratische krachten met als doel de junta omver te werpen en een regering van antidictatoriale krachten te vormen. Uiteraard was iedereen die in die tijd tegen de dictatuur streed een bondgenoot, maar dat werd niet in voldoende mate losgekoppeld van de daaropvolgende regeringsformatie. Een regering die alleen strijdt tegen de dictatuur, maar verder het bestaande systeem behoudt en hoopt op een geleidelijke overgang naar socialisme, biedt onvoldoende basis voor een communistische partij om bondgenootschappen aan te gaan. Sterker nog, het is een valkuil, zoals uit talloze voorbeelden is gebleken.

Groeiend verzet

De moeilijkheden die de wederopbouw van de KKE met zich meebracht, waarbij de partij constant in het vizier van de politie en de binnenlandse veiligheidsdienst was, gingen hand in hand met de terreur in het land. Deze factoren beïnvloedden gezamenlijk de verzetsbeweging in de eerste jaren van de dictatuur. Aan de andere kant leidde de aanvankelijke kapitalistische groei ertoe dat sommige delen van de werkende bevolking de dictatuur niet afkeurden.

Toch brachten de activiteiten van de KKE en KNE al snel een breuk in de sfeer van terreur en defaitisme. De heldhaftige houding van leden tijdens verhoren, folteringen en militaire rechtszittingen versterkte de strijd tegen de dictatuur en leidde tot groeiend vertrouwen binnen de verzetsbeweging. Het duurde echter nog enkele jaren voordat de eerste tekenen van massale negatieve reacties op de junta verschenen, vooral in de studentenbeweging.

Toen er daarna een liberaliseringsproces op gang kwam en geleidelijk een aantal politieke gevangenen werd vrijgelaten, kregen de partijorganisaties zowel kwantitatief als kwalitatief versterking. Daarnaast vormde de economische crisis van 1973 ook een stimulans voor de strijd van de arbeiders- en volksbeweging.

De massale opstand op de Nationale Technische Universiteit (van Athene, red.) van november 1973 maakte plots een einde aan het zogenaamde liberaliseringsproces van de dictatuur. Het dalen van de levensstandaard door de crisis van 1973, de staatsgreep van de junta op Cyprus en de Turkse invasie ondermijnden de legitimiteit van de dictatuur in de ogen van steeds meer mensen. Daarnaast verloor ze ook aan prestige bij haar bondgenoten, zoals de VS en de NAVO.

Uit vrees voor een toename van anti-junta-activiteiten, kozen de burgerlijke politieke krachten Karamanlis om de belangen van de gevestigde burgerij te vertegenwoordigen tijdens de overgang naar de parlementaire democratie. In 1974, na de val van de junta, werd hij gevraagd om een regering van nationale eenheid te vormen en werd hij onthaald als de grote 'redder van de natie'.

De diverse vormen van machtsuitoefening

Griekenland was dus na de burgeroorlog eerst overgegaan naar een zeer repressieve en sterk anticommunistische burgerlijke parlementaire ‘democratie’, daarna een militaire dictatuur, om in 1974 weer een parlementaire democratie te worden—ditmaal met een meer Europese tint. Dit laatste moest ervoor zorgen dat haar internationale bondgenootschappen niet verstoord zouden worden, vooral op het moment dat de Enosis (‘vereniging’, red.) met Cyprus ertoe leidde dat grote delen van de bevolking zich tegen de VS en de NAVO keerden. Het gebruik van napalm tegen het Democratische Leger door de Amerikanen had al vroeg het zaad voor verzet onder de bevolking geplant.1

Na het opstappen van de dictatuur, nam de KKE onmiddellijk maatregelen voor haar officiële legalisering. Leden van het Politiek Bureau samen met de Eerste Secretaris van het Centraal Comité, Charilaos Florakis, keerden terug naar Griekenland. De partij opende een kantoor in Athene en begon met het uitgeven van de krant Nieuw Griekenland. Het burgerlijke politieke systeem kon niet om het feit heen dat het anticommunisme onder de bevolking en in de arbeidersbeweging verzwakt was. Het had daar zelf aan bijgedragen door elke vorm van kritiek op haar macht als ‘communistische inmenging’ te bestempelen.

Hoe zou deze nieuwe burgerlijke democratie eruitzien? Ze moest natuurlijk de belangen van het kapitaal dienen, zowel in de economie als in de buitenlandse politiek. Dat betekende zware maatregelen voor de (werkende) bevolking en repressie van acties, stakingen en betogingen. In de buitenlandpolitiek betekende dit gemanoeuvreer vanwege de imperialistische tegenstellingen tussen de Europese Economische Gemeenschap (EEG) en de VS. Onder druk van de arbeiders- en volksbeweging en de heersende zeitgeist besloot de jonge democratie een stap terug te nemen door uit de militaire arm van de NAVO te treden tijdens de regering van Karamanlis. Het PASOK van Papandreou, dat in 1981 de verkiezingen won, keerde zich aanvankelijk tegen de toetreding van Griekenland tot de EEG met luidruchtig agerende slogans tegen de EEG en de NAVO, de eis om uit beide organisaties te stappen, en de oproep om de Amerikaanse bases op te doeken. Deze ‘concessie’ aan de heersende gevoelens onder de bevolking was niet meer dan een tactiek om de mensen te misleiden, wat lukte in zekere mate.

De jaren van illusies

Al vroeg in de jaren 1980 werden een aantal volksvriendelijke maatregelen—concessies van het kapitaal om de bevolking te manipuleren—weer teruggedraaid, wat de onvrede onder de bevolking deed toenemen. Daarmee werd aangetoond dat sociale verworvenheden van arbeiders binnen het kapitalisme een voorlopig karakter dragen, wat ook steeds duidelijker wordt in meer geavanceerde kapitalistische landen.

Bovendien werd tijdens de regering van de Nea Dimokratia van 1980 een einde gemaakt aan de Griekse terugtreding uit de militaire arm van de NAVO en werd het land in 1979 lid van de EEG. Onder de regering Papandreou zou Griekenland ook lid blijven. Deze regering trok de eis in dat alle Amerikaanse bases uit het land moesten. Daarnaast werden er stappen teruggezet op het gebied van salarisverhogingen en het functioneren van vakbonden.

Gedurende 15 jaar wisselden de regeringen van de neoliberale Nea Dimokratia en sociaaldemocratische PASOK elkaar af. Deze eenpartijregeringen werden omgedoopt tot regeringen ‘op eigen kracht’ (over hoe deze parlementaire nepmeerderheden via het kiesstelsel tot stand kwamen, schreven we herhaaldelijk in Manifest).

Beide regeringen stonden in dienst van het kapitaal, waarbij de sociaaldemocratische stroming vooral het vakbondswezen uitholde. Verkeerde stellingnames van de internationale communistische beweging en de KKE droegen hier aan bij, vooral betreffende de strategie van geleidelijke overgang naar een ander sociaal stelsel—de zogeheten tactiek van de stadia—die illusies kweekte over de rol van PASOK en de mogelijkheden van de KKE om een regulerende factor in het politieke leven te zijn.

Er volgden nog enige illusies van een linkse alliantie en politieke samenwerking met de oprichting van de Alliantie van Links en Vooruitgang met de voorloper van Syriza, toen nog een kleine partij, voortkomend uit de partijsplitsing van 1968 als reformistische vleugel.

De politieke druk op de KKE om deel te nemen aan een regering die gebaseerd was op kapitalistische grondslagen nam in 1989 toe, onder invloed van de contrarevolutionaire ontwikkelingen in de Sovjet-Unie tijdens de perestrojka. De KKE hield jaren de leus ‘tegen het tweepartijenstelsel’ aan.

Toen dat stelsel problemen kreeg, werden die problemen geremd door de crisis binnen de Alliantie van Links en Vooruitgang in 1989-1991. Dit leidde tot een nieuwe splitsing: de KKE trad in 1991 uit de Alliantie. Toen kon het herstel van het revolutionaire karakter van de partij beginnen, begeleid door diepgaand historisch onderzoek. Maar daarover de volgende keer meer.

1. Het Democratische Leger was het door communisten geleide leger tijdens de Griekse burgeroorlog van 1946-1949. Zie ook: Joke van den Boogert, “50 jaar burgerlijke democratie in Griekenland”. Manifest, 3 september 2024, 7.