500 jaar sinds de Duitse Boerenoorlog

Wie aan de Reformatie denkt, zal waarschijnlijk eerder aan Luther (of Calvijn), dan aan Thomas Müntzer denken; eerder kerkhervorming en het ontstaan van het Protestantisme, dan Boerenoorlogen en Vroegburgerlijke revolutie in de zin komen. Toch was de Reformatie niet alleen een cultuurhistorische gebeurtenis, maar zeker ook een sociaalpolitieke beweging; de scheuring van de kerk van Rome was de uitdrukking van tegenstellingen die in het eerste kwart van de 16e eeuw heel de maatschappij van het Rooms Duitse Keizerrijk doortrokken.¹

Het leven en werk van de revolutionaire, en daarom verguisde of doodgezwegen, Thomas Müntzer is getekend door de samenhang van beide fenomenen. Het heeft zich afgespeeld in een land dat werd gekenmerkt door een ''ongehoorde versplintering in vorstendommen, graafschappen, rijkssteden, prelaatschappen en een sleep van adellijke territoria''.² Evenals een ongehoorde uitbuiting en onderdrukking door, zoals Müntzer zelf schreef, ''onze heren en vorsten, zij zien alle creatuur als hun eigendom: de vis in het water, de vogels in de lucht, het gewas op aarde moet allemaal van hen zijn.''³

Hoe oud hij is geworden weten we niet precies, hooguit 35 jaar. Zeker is dat hij veel te jong is gestorven, maar ook dat zijn korte levensduur er voor zijn betekenis eigenlijk niet toe doet.⁴ Precies vijfhonderd jaar na de fatale veldslag bij (Bad) Frankenhausen op 15 mei 1525 en zijn barbaarse terechtstelling 12 dagen daarna, wil ik graag Thomas Müntzer met zijn bevlogen gedachtegoed en zijn stuwende daadkracht tijdens de Grote Duitse Boerenoorlog, bij de lezer onder de aandacht brengen.⁵

Het was evenwel Luther, die de Reformatie de eerste stootkracht in het openbaar heeft gegeven met de proclamatie van zijn 95 stellingen tegen de aflaathandel in 1517 te Worms.⁶ Hij legde daarmee het bedrog van de heilsbelofte en met name van de woeker bloot.⁷ Zoals blijkt uit het fragment 'zodra het geld in de kist klinkt, kunnen gewinzucht en hebzucht toenemen', bevatte dit document ook een duidelijke sociaalpolitieke implicatie.⁸ Als motief maakte dit op de jonge Müntzer zo'n grote indruk dat hij lang heeft volgehouden dat zijn benadering een consequente uitwerking van de leer van Luther was, hoezeer hij ook al vanaf zijn tijd in Zwickau (vanaf mei 1520) een eigen weg insloeg.⁹

Luther schrok echter terug voor de maatschappelijke gevolgen van de beweging die hij in gang had gezet, nadat hij door keizer en paus in de ban was gedaan. Hij vestigde vervolgens zijn hoop nog uitsluitend op de stichting van een eigen kerk, die er moest staan als een voor sociale misstanden inerte, zoals hij dichte, 'vaste burcht' van god.¹⁰ Die beleden maatschappelijke onthouding heeft hij echter niet waargemaakt, want toen hij in de gaten kreeg dat Müntzers Reformatie een ware volksbeweging op gang bracht, adviseerde hij de vorsten de 'roofzuchtige en moorddadige bendes van de boeren', inclusief hun duivelse aanvoerder Thomas Müntzer, te vernietigen.¹¹

Deze wending om met de Reformatie de belangen van de vorsten te dienen, kon Müntzer niet accepteren, omdat het de ongebreidelde uitbuiting en onderdrukking van plebejers, handwerkers en boeren ongemoeid zou laten, alsmede de bevordering van de eenheid van het land en de Christelijke gemeenschap. Daarom trok hij van stad naar stad, niet alleen om zijn apostolische boodschap van gelijkheid, gerechtigheid en gemeenschapsbezit uit te dragen, maar ook om haar in de praktijk te verwerkelijken.¹² Uiteindelijk lukte het hem en zijn partij om in maart 1525 de meerderheid in de gemeenteraad van Mühlhausen te winnen, het stadsbestuur naar zijn programma in te richten en Mühlhausen tot het centrum van de revolutie te maken. Ondertussen waren boeren, mijnwerkers en plebejers in het hele land in opstand gekomen. Müntzer sloot zich bij hen aan en voerde het bevel over de troepen in Thüringen; hij leidde de manschappen naar Frankenhausen om hen daar in de slagorde van de wagenburcht op te stellen voor de beslissende, maar ook fatale, veldslag tegen de door Luther opgehitste vorsten.¹³ Het is Müntzers 'wagenburcht' in tegenstelling tot Luthers 'vaste burcht', die ik als symbool voor zijn strijd, mobiliteit en daadkracht opvoer.

Müntzers Reformatie was dus niet alleen een zaak van kerkhervorming en godsdienst, maar had van aanvang aan ook een duidelijke sociaalpolitieke drijfveer. Als hij sprak over het zegevieren van het goddelijke recht en het uitroeien van het duivelse kwaad, dan had hij zowel de zuivering van de Rooms-Katholieke kerkleer en -praktijk, als ook de omvorming van de feodale bezitsverhoudingen van de laatmiddeleeuwse maatschappij op het oog. In naam van de Reformatie kon de strijd om een rechtvaardige, dat is voor Müntzer een klasse- en standenloze, maatschappij, ideologisch niet anders uitgevochten worden dan met denkmiddelen van de theologie. Eenvoudigweg omdat intellectuelen in die tijd nog geen ander (wetenschappelijk) interpretatiekader tot hun beschikking hadden.

De theologie was voor Müntzer de theorie waarmee hij zich in de wereld oriënteerde. We mogen evenwel zijn theologie als wereldbeschouwelijke instelling niet gelijkstellen met louter godsgeleerdheid, want het betrof naast de zaak van het Christelijke geloof evenzeer het geloof in de zaak van een klasseloze maatschappij. Wat zich hier aftekende, was een historisch bepaalde tegenspraak in de denkvorm, want de zaak van het geloof was een zaak van verlossing in het hiernamaals en het geloof in de zaak een zaak van de bevrijding in het hier en nu. Toch was dit bij Müntzer geen krasse tegenspraak, maar wel een dialectische en als zodanig uit te werken.

Dialectisch is deze tegenspraak, omdat zij zich in de eenheid van de denkvorm als een tegenstelling presenteert, dat wil zeggen zij verschijnt in het denken niet slechts als een gedachte, maar ook als een door de gedachte uitgedrukte realiteit. De eenheid van deze tegenstelling is in eerste instantie weer te geven door het theologische moment als een (zelf)verhouding op te vatten en wel van zichzelf als zaak van het geloof en van het andere van zichzelf als geloof in de zaak. Anders gezegd: in de spiegel van het geloof spiegelt zich het geloof in de zaak.

Echter, omdat het geloof de zaak ook als zaak weerspiegelt, waarbij het weliswaar nog steeds zou kunnen gaan om de zaak enkel voorzover het wordt geloofd, dringt zich tegelijk toch ook de omkering onmiskenbaar aan het denken op en is het geheel in overeenstemming met de dialectische rede van de tegenstelling om ook het moment van de zaak als zaak, dat wil zeggen het seculiere moment als een (zelf)verhouding op te vatten. Vanuit dit perspectief gezien, omvat dit seculiere moment zijn tegendeel en wel zodanig dat in laatste instantie het geloof in de zaak en de zaak van het geloof samenvallen in het geloof aangaande de mogelijkheid (en noodzakelijkheid) van de verandering van de bestaande wereld, waarvoor geldt, dat dit geloof zich als geloof negeert en opheft in het streven naar een verandering op grond van het (zaak)weten. En dit weten zegt: ''dat zo'n spel moet worden georganiseerd en uitgevoerd, (namelijk) om de goddelozen van de rechterstoel te stoten en de vernederden en verworpenen te verheffen.''¹⁴

Deze tendens lag besloten in Thomas Müntzer denkvorm, zonder dat hij daar zelf bewust aandacht aan kon besteden; zijn consequente manier van denken en zijn strijdbare wil om de maatschappelijke praxis menselijker te maken, brachten hem met andere woorden tot aan de grens van de theologie, evenwel zonder dat hij in staat was deze grens over te steken, waarbij aangetekend moet worden, dat bij het niet oversteken van de grens er onvermijdelijk een terugval dreigde en het geloof in de zaak het gevaar liep tot een zaak van het geloof te vervlakken.¹⁵

De eenheid geloof en zaak berustte bij Müntzer op de aanname van de eenheid van de wereld zonder meer, dat wil zeggen tussen de goddelijke en de menselijke wereld bestond geen kloof. Anders gezegd: god en mens stonden in een en dezelfde gemeenschap, waarbij er sprake is van een onmiddellijke interactie tussen beide. Op grond hiervan wees Müntzer de hele klerikale bemiddelingscultuur van de Rooms-Katholieke kerk af; paus, priester, moeder Maria, sacramenten en beelden werden niet alleen overbodig, maar ook godslasterlijk en duivels verklaard. De gemeenschap van de mensen onderling moest tot een ware afspiegeling worden gemaakt van de gemeenschap zoals god die met zijn schepping had bedoeld en zoals die historisch vorm had gekregen in de vroegchristelijke tijd van de apostolische gemeenschap.¹⁶

Deze gemeenschap moest ingericht worden volgens de beide criteria van heiligheid en gerechtigdheid.¹⁷ Ook al zou het bij de stichting van een nieuwe kerk beginnen, het diende zich uit te breiden uiteindelijk over de hele wereld. De gerechtigheid was een heilig beginsel en dat betekende, dat het universeel tot gelding gebracht diende te worden. Het heilige op zijn beurt was een rechtvaardig beginsel, wat inhield, dat de mens principieel gelijk was en moest leven in gemeenschap van goederen, omnia sunt communia.¹⁸ Wie zich hieraan zou houden, leefde als een Christen en behoorde tot de gemeenschap, ongeacht wat je geloof verder ook mocht zijn. In dit verband sprak Engels over de 'anticipatie van het communisme' door Müntzer:

''Eerst bij Müntzer zijn deze communistische klanken een uiting van het streven van een werkelijke maatschappelijke groep, eerst bij hem zijn ze met een zekere duidelijkheid geformuleerd en sindsdien vinden wij ze bij iedere grote volksbeweging terug, totdat ze langzamerhand met de moderne, proletarische beweging samenvloeien''.¹⁹

In aansluiting op deze door Engels geformuleerde, door breukvlakken getekende historische continuïteit, kunnen wij van Müntzer en zijn optreden tijdens de Boerenoorlog in Thüringen leren dat de geschiedenis tot op de dag van vandaag onverminderd een geschiedenis van klassenstrijd is, waarbij revoluties knooppunten ter omvorming van de maatschappij vertegenwoordigen, die tenderen naar een klasseloze maatschappij. ²⁰ Aan Thomas Müntzer komt de eer toe, dat hij de kiem van het Renaissancistische zelfbeeld van de mens op emancipatorisch humanistische grondslag onuitwisbaar in ons zelfbewustzijn heeft geplant. Daarvan mogen zijn woorden getuigen: 'Maar aan het volk twijfel ik niet'²¹ en 'het volk zal vrij worden'²².

1. Zie: Herrmann, J. uitg., Deutsche Geschichte in 10 Kapiteln, Berlin 1988, pp. 131-151.
2. Uit: Vries de, Th., Ketters. Veertien eeuwen ketterij, volksbeweging en kettergericht, Amsterdam 1982, p. 522.
3. Ibid. Müntzer op citaat, p. 553
4. 'Vor allem sein Insistieren auf der Notwendigkeit religiöser Eigenerfahrung und sein sozialrevolutionärer Ansatz, der ihn zum Anwalt der sozial Schwachen, der Unterdrückten und Deklassierten werden liess, hat ihn für die Gegenwart so aktuell gemacht.' Uit: Wehr, G., Thomas Müntzer, Schriften und Briefe, Gütersloh 1978, p. 7.
5. Na de uitlevering aan Graaf Ernst van Mansfeld werd Müntzer op Slot Heldrungen dagen lang vastgehouden, verhoord en gefolterd om daarna in het openbaar in Mühlhausen met het zwaard te worden onthoofd; zijn lichaam werd op een paal gespietst op een heuvel net buiten de stad. Zie: Rommel, L., Reisen zu Müntzer, Berlin/Leipzig 1989, p.132;
   Zie: Engels, Fr., Der deutsche Bauernkrieg, in: MEW Bd. 7, Berlin 1973, pp. 327-341 en Zimmerman, W., Der Grosse Deutsche Bauernkrieg, Berlin,1993 (orig. 1841/43).
6. Engels, o.c., p. 348.
7. Stelling 21
8. Stelling 28; stelling 50: 'Men moet de christenen leren: Als de paus wist hoe de aflaatpredikers het geld binnenhalen, dan zou hij liever de St. Pieterskerk in de as leggen, dan die laten opbouwen met huid, vlees en botten van zijn schapen'.
9. Zie: Smirin, M.M., Die Volksreformation des Thomas Müntzer und der grosse Bauernkrieg, Berlin 1956, p. 104.
10. Als Bachcantate, BWV 80, heeft deze uitdrukking grote bekendheid gekregen.
11. De Vries, o.c., Luther op citaat, p. 562. 'Daarom moet men ze knuppelen, wurgen en neersteken, in het geheim en in het openbaar, en bedenken dat niets giftiger, schandelijker, duivelser zijn kan dan een oproerig mens, zoals men ook een dolle hond moet neerslaan.'
12. Met apostolisch is het gedachtengoed uit de Vroegchristelijk tijd bedoeld, toen men nog geloofde dat de komst van de verlosser, die met apocalyptische vertoon de redding zou brengen, aanstaande was.
13. 'Um solcher wichtigen Ursache willen habe ich elender Mensch mich an die Wagenburg (herangemacht), das Loch in der Mauer) des Vorhofs weiter zu machen'. Uit: Wehr, o.c., p. 81. Deze nieuwe, door de Hussieten geïntroduceerde manier van oorlogsvoering had Müntzer tijdens zijn verblijf (met onderbreking van juni tot november 1521) in Praag leren kennen. Zie: Bensing, M., Hoyer, S., Der deutsche Bauernkrieg 1524-1526, Berlin 1982, o.a. p. 282.
14. Wehr, o.c. p. 91/92 (vertaling door de auteur)
15. Deze terugval doet zich ook in de realiteit voor als de manschappen hun posten op de wagenburcht verlaten om naar een preek van Müntzer te luisteren en verraderlijk door het vorstenleger worden overvallen.
16. Overigens is het maar de vraag of deze apostolische gemeenschap wel zo zuiver in de leer leefde.
17. Zie: Müntzer, T., Ausgedrückte Entblössung des falschen Glaubens. In: Wehr, o.c., p. 106.
18. Zie: Smirin, o.c., p. 315/316.
19. Uit: Engels, o.c., p. 38. Zie ook: Holz, H.H., Niederlage und Zukunft des Sozialsmus, Essen 1991, p. 46:
    'Thomas Müntzer hatte gar schon einen einfachen Kommunismus der Bauern und Handwerker im Sinn.'
20. Voor deze klasseloze maatschappij geldt: 'de vrije ontwikkeling van ieder de voorwaarde is voor de vrije ontwikkeling van allen.' Uit: Marx, K., Het Communistisch Manifest, Amsterdam 1979, p.66.
21. Müntzer, T., Das Prager Manifest: Erweiterte deutsche Fassung. In: Wehr, o.c., p. 27
22. Müntzer, T., Hochverursachte Schutzrede. In: ibid. Wehr, p. 124.