Architectuur (1): Tussen functie en esthetiek

De woningcrisis is een woord dat de lading van de betekenis niet dekt. Werkers en hun gezinnen zijn steeds vaker genoodzaakt hun geboorteplaats te verlaten om geschikte woningen elders te vinden. Huurprijzen zijn zodanig opgelopen dat twee derde van hun zuurverdiende loon rechtstreeks in de zakken van verhuurders verdwijnt. Jaren aan sociale woningafbraak en prijsstijgingen zorgen voor wachtlijsten van soms wel tien jaar of langer. Stellen en ouders blijven noodgedwongen bij elkaar wonen, niet zelden met huiselijk geweld als gevolg.

Dit werkt als directe ondermijning van het recht op een eigen bestaan. Zo komen in het kapitalisme ook vrouwenrechten in het geding: zij verdienen minder, maar het leven wordt duurder, waardoor de hoop op een betaalbare woning steeds uitzichtlozer wordt. Jonge werkers en studenten hebben steeds vaker te maken met onveilige situaties door agressieve huisjesmelkers. Om niet te spreken over de toenemende groepen daklozen, opgehoopte immigranten en vluchtelingen, die vaak onder erbarmelijke omstandigheden leven. De gevolgen en indirecte gevolgen zijn eigenlijk niet te overzien. De woningnood is immers zo groot dat we mogen spreken van een regelrechte ramp.

“De groei van de hedendaagse grote steden leidt tot een kunstmatige, vaak kolossale verhoging van de grondprijzen in sommige wijken, in het bijzonder in het stadscentrum; de op deze percelen staande gebouwen dragen niet tot deze meerwaarde bij, integendeel, ze verlagen de prijs, omdat ze achterblijven bij de gewijzigde omstandigheden; ze worden afgebroken en door andere vervangen.” Aldus Friedrich Engels in Over het woningvraagstuk (1873). Herkenbaar? Hier is een duidelijke parallel zichtbaar met wat we nu om ons heen zien gebeuren: sociale, verouderde huurwoningen worden vervangen door koopwoningen in het hogere segment.

Het is echter allesbehalve een natuurramp. De bourgeoisie verdedigt ten alle tijden haar privaatrecht en daardoor het recht om huizen te mogen bezitten, te mogen verkopen en te mogen melken. Het woord woningcrisis impliceert dat dit een uitzondering op de regel zou zijn, maar niets is minder waar. Woningtekorten en slechte woningsituaties zijn inherent aan het kapitalisme en dus aan de Nederlandse geschiedenis. Het is zelfs zo dat de Nederlandse staat, in samenwerking met haar kapitalisten, een geheel nieuwe provincie heeft ‘gebouwd’ om de woningnood tegen te gaan. Echter: Flevoland mocht niet baten, noch de nieuwe steden die in de afgelopen jaren zijn gebouwd. Het is nooit in het belang van de bourgeoisie en haar politiek om het woonrecht te realiseren in de praktijk. Zij wil het niet, maar kan het evenmin: om het universele woonrecht daadwerkelijk na te leven zal ze de poten onder haar eigen stoel moeten doorzagen.

Voor veel kameraden zal deze opsomming weinig nieuws bevatten en jullie zullen je afvragen wat dit desbetreffende onderwerp met de column Kunst & Cultuur te maken heeft. Het zijn juist deze alledaagse woonzorgen, herkend door vele van onze klasse, die woningen reduceren tot louter functionele voorzieningen waar men tevreden mee moet zijn, áls men überhaupt al een woning kan vinden. We genieten nauwelijks van enige keuze, laat staan van inspraak, in waar we in een groot gedeelte van ons leven vertoeven. De grillen van de huizenmarkt, de staat, projectontwikkelaars en burgerlijke architecten, maken dat zij beslissen waar wij de deur uitlopen als wij naar het werk gaan en waar wij ‘thuis’ komen, nadat wij hebben gewerkt.

Ons woonrecht bevat zoveel meer dan alleen een dak boven ons hoofd. De plek waar wij slapen, de plek waar wij koken en leven, is de bakermat van onze culturele uitingen. Ongeveer 170.000 jaar geleden begonnen onze voorouders te schuilen in grotten, onze eerste woningen. De stabiele temperatuur en relatief droge omstandigheden droegen bij aan de aantrekkelijkheid van een ‘dak’ boven ons hoofd. Ongeveer 60.000 duizend jaar geleden begonnen wij daar onze eerste symbolen te maken en die ontwikkeling zou uiteindelijk leiden tot heuse grotschilderingen (zie afbeelding). Ten tijde van het zogenoemde oercommunisme was er natuurlijk geen overkoepelende organisatie die woningen realiseerde: men koos gezamenlijk de beste plek om te wonen en haalde inspiratie uit hun materiële omstandigheden. Het dierenrijk en de jacht op voedsel waren de voornaamste thema’s van hun schilderingen.

In de volgende twee columns gaan we kijken naar hoe esthetiek en functie continu in strijd met elkaar zijn in de architectuur van klassenmaatschappijen (en in het bijzonder onder het kapitalisme). Dit om uiteindelijk bij het socialisme uit te komen, bij de bevrijding van de vervreemding die het kapitalistische systeem ons heden ten dage oplegt.