Architectuur (2): Bastion der onderdrukking

Toen de jonge horige met de vergeten naam zich in de vroege ochtend moest voegen bij de knechten van zijn heer, was het de eerste keer dat hij een voet buiten zijn dorp zette. Na een dag lopen door moerassen en langs velden, kon de uitgeputte horige met de vergeten naam, zich op de grond laten vallen en zijn zere voeten te ruste leggen. Voor hem herrees uit een slotgracht een enorm, door ontelbare bakstenen opgetrokken kasteel. Muren van wel twee meter dik en torens van wel tien meter hoog. Onze horige met de vergeten naam moest destijds zijn herendienst vervullen met het uitdiepen van de kasteelgracht, terwijl zijn heer de binnenkomende bedden (belasting) overzag en leefde in weelderigheid van de vruchten die hij plukte van landerijen, lijfeigenen en plunderingen.

Dit is deel twee van een driedelige serie over architectuur, in de maandelijkse column Kunst en Cultuur. Deel 1 is hier te vinden.

We kunnen ons de psychologische impact van het aanzien van zo’n dwangburcht wel voorstellen; al dat steen en verdedigingswerk, moet een beangstigende en dominerende indruk hebben gemaakt op onze horige zonder naam, denkend aan zijn eigen houten plaggenhutje. Zo heeft het grote contrast tussen de woningen en werkplekken van heersende en onderdrukte klassen, sinds de geboorte van het klassenstelsel bestaan. Uit welke klasse men komt, als welke klasse men woont. Segregatie van klassen, betekent anders werken, eten, leven en dus ook anders wonen.

De adel en later ook de burgerij, stelden zich in staat om smaak toe te passen op hetgeen wat ze lieten bouwen. Vaak was deze zogenaamde smaak een kopie van voorgaande heersende klassen. Zo zien we bijvoorbeeld classicisme terugkomen door de tijden heen, als een week verlangen naar de bezittende klasse van Griekse stadstaten en het Romeinse rijk. Ook de stijlen van barok, rococo, empire, neo-romaans en neo-gotiek, zijn hier voorbeelden van. Veel van dit soort stijlen waren voor de onderdrukte klasse even wereldvreemd als voor ons de kantoortorens van bijvoorbeeld de Zuidas te Amsterdam.

Dit wil niet zeggen dat onderdrukte klassen van weleer geen eigen architecturale tradities hadden. Hun smaak was nauw verbonden en kwam voort uit de arbeid op het land, de kleinschalige vervaardiging van benodigdheden en als belangrijkste element: de directe natuurlijk omgeving om hen heen. Als klassenstrijd de motor is van de geschiedenis, zoals Marx schreef, dan is klassenstrijd ook zeker de hijskraan van de architectuur en alles dat ooit is gebouwd.

Hoe zit dat vandaag de dag? Zijn wij niet zelden nog die horige zonder naam? Kijken wij niet met diezelfde verbazing en verachting naar wat de kapitalisten om ons heen opwerpen? Waarmee we weer even terugkeren naar de Zuidas, met zijn hoge onbereikbare torens van kantoren, waar de kapitalisten en hun handlangers zich verschansen. Net als de kasteelheren uit de 13e eeuw, hebben zij zich omringd met verdedigers, die wij nu advocaten noemen. Deze enorme bouwsels hebben geen duidelijke ingang en als je deze ingang hebt gevonden, dan is deze bewaakt als een kasteelpoort. Het materiaal, de vormen en het glasgebruik, hebben niets te maken met ons culturele verleden, noch met dat van andere volkeren. Door het veelvuldig gebruik van minimalisme en functionalisme, zijn ze haast alien en van Amerikaans modernistische komaf. Door gebouwen te bouwen als de 900-Mahler of The Rock, distantieert de burgerij zich ver van het gepeupel. Het zijn architecturale uitingen van macht en heerschappij, die letterlijk onze horizon bevlekken met hun spreekwoordelijke dwangburchten. Soms met terrassen vol bomen en planten, alsof wij hun ‘groene intenties’ moeten geloven.

De kleine burger is vaak met zijn perverse droom; zichzelf ooit aan kapitalisten te kunnen meten, aan het kopiëren geslagen. Zij ‘eigenen’ zich de modernistische stijl gretig toe, waar architecten en projectontwikkelaars op inspelen. Wij, het proletariaat, zien onze wijken, dorpen en steden, veranderen in het evenbeeld van een kapitalistische nachtmerrie.

Wij genieten niet van zeggenschap over hoe onze omgeving wordt ingericht. Onder het socialisme is en was, dit wel het geval. Hoe maakte onder andere het proletariaat van de Sovjet Unie zich meester van hun omgeving en wat kunnen wij hiervan leren? Dit zal in het volgende artikel worden belicht, lees het in het volgende Manifest.