Bescherming mens en milieu vereist een andere productiewijze

Afgelopen zomer was één van de warmste ooit gemeten in Nederland. Dit volgt 2024, wereldwijd het warmste jaar ooit – een record dat in Nederland gedeeld wordt met 2023. Inmiddels verlangen we misschien al terug naar hogere temperaturen, maar het is wel degelijk zorgwekkend. In heel Europa brandde ongeveer 1 miljoen hectare bos af. En dit is maar het begin: wetenschappers waarschuwen dat de bekende grens van 1,5 graad opwarming misschien al overschreden is. De gevolgen daarvan zijn enorm, maar het blijft in Den Haag oorverdovend stil als het gaat om de bescherming van ons milieu.

Toch verdient het onze volste aandacht, en is het de moeite waard om opnieuw uit te lichten wat de consequenties zijn. Want hoewel de rijken zichzelf misschien weten te beschermen, zijn de effecten van klimaatverandering op de werkende klasse simpelweg misdadig. Per jaar sterven er 175.000 mensen door extreme hitte in Europa, een aantal dat 30 procent hoger is dan 20 jaar geleden. Specifiek is in Nederland hitte een gevaar, omdat de meeste huizen gebouwd werden voor een koeler klimaat. In de vaak slecht onderhouden ziekenhuizen en zorginstellingen is dit een groot probleem, aangezien hier mensen wonen of verblijven die gevoelig zijn voor oververhitting. In een bejaardentehuis werden deze zomer op de gang bijvoorbeeld temperaturen van 51 graden gemeten, terwijl het menselijk lichaam dodelijke hittestress ervaart boven 50 graden. Maar ook op werkplekken als pakhuizen, vliegvelden, in de landbouw en de bouw kan extreme hitte een gevaar vormen zonder maatregelen zoals airconditioning, schaduw- en waterpauzes. Daarnaast zijn er ‘onzichtbare’ gevolgen van klimaatverandering, zoals de stijging in het aantal teken die de ziekte van Lyme verspreiden of muggen die malaria verspreiden. Doordat het op meer plekken warm genoeg is om te overleven, kunnen zij hun leefgebied vergroten.

Ook zorgt extreme hitte voor de verdroging van vegetatie, wat het gevaar op bosbranden verhoogt. In begin april dit jaar was een grote bosbrand in het buitengebied van Ede, waar 130 hectare natuur in vlammen opging. De brand werd veroorzaakt door uitgedroogde vegetatie en het leger, dat ondanks alle waarschuwingen toch granaten gooide tijdens een oefening.¹ De verdroging door extreme hitte zorgt ook voor overstromingen in het najaar. Wanneer de grond verdroogt in de zomermaanden, neemt het vermogen om water op te nemen af.² Dit is problematisch als er in korte tijd grote hoeveelheden regen neerstort, terwijl klimaatverandering juist voor weersextremen zorgt: lange periodes droogte worden opgevolgd door korte periodes van intense neerslag.³ De verdroging van de grond heeft ook negatieve invloed op bijvoorbeeld de landbouw, waar boeren elk jaar steeds minder te oogsten hebben en het moeilijker is om koeien te kunnen wijden.⁴ Ook zal de landbouw steeds meer last hebben van de grote sterfte van bestuivers van gewassen, die gelinkt is aan de gevolgen van klimaatverandering en het toenemende gebruik van bestrijdingsmiddelen.⁵

Oplossingen in overvloed

Veel gevolgen van klimaatverandering zijn, in theorie, op te lossen. De noodzakelijke technologie bestaat in veel gevallen al. Denk aan het installeren van airconditioning in huizen en werkplekken, wat op korte termijn gerealiseerd zou kunnen worden om mensen te beschermen van de gevaren van oververhitting.⁶ Maar ook andere maatregelen om werkplekken en woonomgevingen koeler te maken zonder de energieconsumptie te verhogen, bijvoorbeeld door betere isolatie of slimme architectuur. Nu wordt dit overgelaten aan de ‘individuele verantwoordelijkheid’. Maar de werkende gezinnen hebben veelal niet de middelen voor zulke dure maatregelen voor hun woning. Bedrijven hebben vaak wel de middelen om werkplekken te verbeteren, maar zien zulke maatregelen als een kostenpost die hun winsten in de weg staan.

Er is een andere productiewijze nodig. Niet de kapitalistische weg, waarin de economie in handen is van een handvol kapitalisten die als enig doel hebben hun wisten veilig te stellen, waarvoor mens en milieu moet wijken. Maar een een systeem waarin de economie maatschappelijk eigendom is en centraal gepland wordt gepland op basis van de behoeften van de mensen. In zo’n socialistische productiewijze kan planmatig en grootschalig de volkshuisvesting en werkomstandigheden worden aangepakt zodat de gezondheid en het welzijn van mensen centraal staat en de negatieve effecten op het milieu echt worden beperkt.

Uit onderzoek blijkt dat volksbuurten vaak veel minder beplanting hebben dan villawijken.⁷ De overheid roept mensen wel op meer groen in de tuin te doen, zoals met het ‘NK tegelwippen’, maar ook hier wordt het maatschappelijk probleem afgeschoven op de ‘individuele verantwoordelijkheid’. Er zouden echte maatregelen genomen kunnen worden om steden en dorpen van groen te voorzien en het oppervlakte van asfalt en betegeling te verminderen. Bomen laten in de winter zon door zodat er minder verwarmd hoeft te worden, terwijl ze in de zomer schaduw bieden. Daarnaast is een groene omgeving prettig om in te leven, ook voor dier- en plantensoorten, en daalt het risico op wateroverlast doordat het beter regen kan opvangen.

Ook verder van huis hoef je niet ver te zoeken voor goede oplossingen. Natuurgebieden zouden beschermd moeten worden, in plaats van omgezet tot militair oefenterrein. En hoewel er zeker nieuwe technologieën worden toegepast in de industrie, gebeurt dit alleen wanneer dat winstgevend is voor de bedrijfseigenaar of aandeelhouder. In plaats van de productieprocessen aan te passen, zetten veel bedrijven vooral in op randzaken als compensatie of elektrische leaseauto’s, waardoor het personeel opdraait voor de hogere bijtelling. In lijn daarmee kondigde het demissionaire kabinet, dat niet bepaald bekend staat om haar milieuvriendelijke karakter, afgelopen maand een extra belasting aan op niet-elektrische leaseauto’s. En terwijl er richting de verkiezingen nog steeds gesproken wordt over rekeningrijden, kan er ook gewoon geïnvesteerd worden in goed openbaar vervoer – in plaats van verdere bezuinigingen. Daar is een grote behoefte aan, zeker in de grote delen van het land die niet of alleen overdag van maandag tot en met vrijdag met het OV bereikbaar zijn.

Dat laatste laat echter iets belangrijks zien over sociale voorzieningen onder het kapitalisme. Hoewel de burgerlijke overheid soms dingen doet die positieve gevolgen hebben voor de arbeidersklasse, zoals het bouwen en onderhouden van infrastructuur, bestaan deze zaken vooral om te zorgen dat zij aan het werk kunnen. Dit zien wij ook met de bescherming van ons milieu: het gebeurt alleen als de kapitalistische klasse er beter van wordt, en de arbeidersklasse draait op voor de kosten.

Winsthonger

Om te begrijpen waarom deze oplossingen onder het kapitalisme geen ruimte krijgen – en wat we daaraan kunnen doen – is het interessant om terug te gaan naar het begin van de industriële revolutie. Hoewel de stoommachine al in 1769 in Engeland werd uitgevonden, was er pas rond 1830 evenveel stoom- als waterkracht in de katoenindustrie. En dat was zelfs toen nog niet omdat fossiele energie op dat moment krachtiger, goedkoper of betrouwbaarder was.⁸ De oorzaak lag onder andere in de opkomende arbeidersbeweging, met grootschalige stakingen als gevolg. Stakers werden meedogenloos ontslagen, maar het kostte de kapitalist veel om nieuwe arbeiders aan te trekken. De stoommachine bood een oplossing, omdat katoenfabrieken in de stad konden worden gebouwd: daar waren werkzoekende arbeiders in overvloed.

De opkomst van fossiele energie hangt dus direct samen met de kapitalistische winsthonger, die vereist dat arbeiders inwisselbaar zijn. Op diezelfde manier is het voor het kapitalisme niet relevant dat ons milieu, de basis van ons bestaan, wordt vernietigd. Bedrijven en de burgerlijke staat zullen nooit in staat zijn de noodzakelijke stappen nemen om de werkende klasse en de natuur te beschermen tegen klimaatverandering en andere milieuproblemen, laat staan om ze op te lossen. Alleen de arbeidersklasse kan dit afdwingen door gezamenlijk strijd te voeren.

Alleen een socialistische maatschappij een definitief einde maken aan klimaatverandering en de schadelijke gevolgen daarvan. Cuba is een voorbeeld van wat er bereikt kan worden als de werkende klasse niet alleen hervormingen afdwingt, maar de macht grijpt. Daar worden op grote schaal projecten uitgevoerd om de kust, waar 37 procent van de bevolking woont, veilig te stellen van onder andere het stijgende zeespiegel.⁹ Dit houdt onder andere in dat natuurlijke barrières tegen de zee (zoals stranden, moerassen en bossen) verzorgd, onderhouden en hersteld worden. Daarnaast is er een verbod op het bouwen van nieuwe huisvesting langs kwetsbare kustgebieden. Ook worden drijvende huizen gebouwd in laagliggende gebieden, worden verschillende projecten om de effecten van klimaatverandering beter te begrijpen en te voorspellen opgezet. En dan hebben we het nog niet gehad over het opzetten van organen die ervoor zorgen dat verschillende sectoren waaronder landbouw en waterhuishouding worden aangepast aan de bevindingen van onderzoek en het opzetten van duurzaam landbeheer in de landbouw. Dit beleid is alleen mogelijk met een geplande economie, waar naar behoefte en vermogen worden geproduceerd. Omdat op deze wijze wordt geproduceerd, wordt de natuur niet uitgeput zoals onder het kapitalisme.

Cuba wordt gezien als een wereldleider in orkaanvoorbereiding, ondanks de decennialange, verstikkende blokkade die door de VS op Cuba wordt gelegd. Een persoon in de VS heeft een 15 keer grotere kans om gedood te worden door een orkaan dan een persoon in Cuba. Normaliter sterven er geen of een klein aantal mensen in Cuba als een orkaan aan land komt. Voordat orkanen plaatsvinden, worden mensen en hun persoonlijke bezittingen geëvacueerd door de overheid naar schuilplaatsen. De overheid heeft kaarten wie waar woont in elke wijk, en gebruiken het om de meest vatbare mensen eerst te evacueren voordat een orkaan plaatsvindt. Iedereen in Cuba weet door grote inzet van de overheid wat er moet gebeuren tijdens een orkaan en heeft daardoor een plan. Dit is in groot contrast met kapitalistische landen waar op het laatste moment actie ondernomen wordt om zo processen die winst produceren zoals werkzaamheden in een pakhuis zo lang mogelijk onverstoord door te laten gaan.

1. https://nos.nl/artikel/2562643-opnieuw-dag-met-meerdere-natuurbranden-brandweer-extra-alert
2. https://www.bbc.com/news/science-environment-62554872
3. https://klimaatadaptatienederland.nl/kennisdossiers/wateroverlast/verandert-neerslag/#:~:text=Waardoor%20neemt%20de%20neerslag%20toe,bevatten%20toe%20met%20ongeveer%207%25
4. https://klimaatadaptatienederland.nl/kennisdossiers/droogte/gevolgen-toenemende-droogte/#:~:text=Droogtestress%20kan%20ertoe%20leiden%20dat,natuur%20zijn%20de%20gevolgen%20groot
5. https://earth.org/climate-change-pollinators/
6. https://coolcoalition.org/the-architecture-of-heat-how-we-built-before-air-con/#
7. https://www.oneworld.nl/klimaat/hittepolitiek-arme-wijk-warme-wijk/
8. Andreas Malm, Fossil Capital (Verso, 2016).
9. Adaptation Plan, UNDP for Republic of Cuba, 22 November 2021 https://www.greenclimate.fund/document/adaptation-plan-havana-coastal-zone