De opkomst van rechts (2/2)

Farooque Chowdhury, journalist van het Indiaas socialistisch tijdschrift Frontier Weekly, interviewt John Bellamy Foster, redacteur van het Amerikaans socialistisch tijdschrift Monthly Review.

Deel 2 (slot), zie deel 1

3.

Farooque Chowdhury: In hoeverre is de opkomst van rechts het gevolg van beperkingen van progressieve politieke bewegingen en niet alleen maar een verzet tegen de structurele crisis van het kapitaal?

John Bellamy Foster: Het wereldwijde dieptepunt van links in de afgelopen decennia speelt natuurlijk een belangrijke rol. De ondergang van de landen van het Sovjetblok en de schijnbare ineenstorting alom van de sociaaldemocratie in de periode van kapitalistisch triomfalisme heeft links 'ontwapend' achtergelaten.

Tot op zekere hoogte heeft rechts dit gat opgevuld door zich ogenschijnlijk tegen de dominante elites op te stellen. Het is van wezenlijk belang om te begrijpen dat de posities waarmee rechts en socialistisch links te maken hebben in deze periode van structurele crisis van het kapitalisme en van crisis van de liberaal-democratische staat, op geen enkele wijze symmetrisch zijn. Voor de kapitalistische klasse en politiek rechts is het simpelweg een kwestie van het verdedigen van de huidige orde, inclusief het doordrijven - onder de mantel van 'making America great again'- van een neoliberale politiek van bezuinigingen, die alle legitimiteit verloren heeft. Dit heeft geleid tot de mobilisatie van neofascistische elementen samen met de lagere middenklasse en tot de aanval op de liberaal-democratische staat zelf, als een manier om een stagnatiegevoelig systeem te stabiliseren.

Voor links zijn de uitdagingen veel complexer. Het staat voor de keuze tussen enerzijds een sociaaldemocratische politiek die bedoeld is om het kapitalisme beter te laten functioneren ten behoeve van de hele samenleving - hetgeen tegenwoordig echter een rampzalig compromis betekent met het neoliberalisme - en anderzijds een echte beweging in de richting van het socialisme via een lange revolutie tegen het kapitalisme/imperialisme. De sociaaldemocratie is in een tijdperk van economische stagnatie en herstructurering als strategie steeds minder werkzaam gebleken en heeft keer op keer gecapituleerd voor de neoliberale staat. Elke echte socialistische poging om het systeem uit te dagen wordt vanuit het kapitalistische systeem juist compleet tegengewerkt.

Als het waar is dat links blijkbaar niet in staat is om de heersende kringen in de ontwikkelde kapitalistische wereld serieus uit te dagen, waarom krijgen neofascistische bewegingen tegenwoordig dan zoveel steun vanuit bepaalde hogere regionen van de kapitalistische klasse? Het antwoord is te vinden in de structurele crisis van het kapitaal. De stagnatie en de financialisering van de kapitalistische economie - waarvan het neoliberalisme de zichtbare uiting is - eisen dat het systeem voortdurend probeert om zijn uitbuiting en onteigening van de bevolking te intensiveren, en dit als de enige oplossing te presenteren.

De kapitalistische moloch kan nooit stilstaan of ophouden zichzelf te vergroten - ook al accumuleert het niet in termen van nieuwe investeringen - maar moet juist voortdurend zijn waardecirkel uitbreiden. In de huidige context van algemene economische stagnatie (langzame groei, ernstig tekort aan werkgelegenheid, lage investeringen en overcapaciteit) hangt zo'n waardevermeerdering af van het vermogen van het kapitaal om zich steeds grotere stukken van een niet of langzaam groeiende koek toe te eigenen. Niet meer in staat om te heersen op de oude manier van het gewone feitelijke accumulatieproces en daarom als antwoord op de crisis in de meerwaardevorming kiezend voor regelrechte diefstal van publiek en privaat bezit en land (de zogenoemde accumulatie door onteigening), wordt het financieel monopoliekapitaal in het neoliberale tijdperk gedwongen zijn toevlucht te nemen tot steeds extremere vormen van onteigening, die de liberaal-democratische staat zelf ondermijnen.

Het antwoord van het systeem op de overaccumulatie is daarom de 'creatieve vernietiging' geweest van de fundamenten van het sociale bestaan, waardoor de tegenstellingen zich verdiepen naarmate de aanslag op de bevolking verhevigt. Tegelijkertijd wordt het kapitaal geconfronteerd met een bevolking die onwillig is en vaak weerstand biedt, als ze niet al tot direct verzet is overgegaan. Dit dreigt voortdurend de neoliberale accumulatie door onteigening tot stilstand te brengen. Met stijgende algemene risico's en toenemende belangen heeft het financieel monopoliekapitaal besloten om zijn inzet te verdubbelen en militante reactionaire krachten in te zetten als middel om zijn macht te consolideren. Deze krachten staan echter zelf lijnrecht tegenover aspecten van het kapitalistisch systeem.

De conclusie die we kunnen trekken, is dat de opkomst van het neofascisme een uiting is van dieper liggende tegenstrijdigheden van het kapitaal, zoals de structurele crisis van het systeem, de neoliberale aanval op de arbeidersklasse, de destabilisatie van de liberaal-democratische staat en de opkomst van een radicaal reactionair rechts in de lagere middenklasse. En dat in een tijd van onoverkomelijke economische stagnatie, ongekende ongelijkheid en snelle achteruitgang van het milieu. Bovendien is dit niet alleen een overduidelijk probleem in de ontwikkelde kapitalistische landen, we zien dezelfde breuklijnen ook in de zogenoemde opkomende economieën, met als extra complicatie dat die het slachtoffer zijn geweest van eeuwen van kolonialisme en imperialisme.

Wat opmerkelijk genoeg aan de oppervlakte nog afwezig is, maar in al zijn kracht klaar staat om uit te barsten in een nieuwe werkelijkheid, is de pure woede en onweerstaanbare reactie van de werkende bevolking overal, een vulkanische kracht die onvermijdelijk keer op keer zal uitbarsten, op een veelvoud van manieren en die vandaag al te zien is in sommige delen van de wereld. Eén ding is zeker: de wereld gaat in de komende decennia te maken krijgen met uitzonderlijke conflicten en onomkeerbare veranderingen. Het systeem zelf is in verval en sleurt de hele planeet als plaats van menselijke bewoning daarin mee. Deze situatie is onhoudbaar geworden. We hebben te maken met wat Marx ooit de omstandigheden van 'ondergang of revolutie' noemde.

4.

FC: Wat moet er volgens u onder deze omstandigheden gebeuren?

JBF: Cruciaal is volgens mij dat we inzien dat het kapitalisme per definitie imperialistisch, ecologisch destructief en racistisch is, en dat het geworteld is in het patriarchale gezin als de economische eenheid waarlangs privébezit geregeld wordt en de reproductie van de arbeidskracht tot stand komt. Vanaf het einde van de 19de eeuw ging het kapitalisme over in de monopoliefase, in onderscheid tot het eerdere kapitalisme van de vrije concurrentie, dat het onderwerp was van Marx's politiek-economische kritiek. In de 20ste eeuw ging de reusachtige monopolistische (of oligopolistische) onderneming de economie domineren - eerst op nationaal en daarna op internationaal niveau. De technologie is tegenwoordig zo gestructureerd dat ze de monopoliekapitalistische machtsstructuren in stand houdt en dus verre van neutraal is in haar ontwikkeling en gevolgen. Een steeds sterker geconcentreerd communicatiesysteem spuwt een eenkleurige ideologie uit. De staat is meer en meer een werktuig van het kapitaal, vrijwel altijd bezig om de marktverhoudingen uit te breiden, zelfs als dit een inperking van zijn eigen rol betekent. De belangrijkste vijand van dit hiërarchisch systeem is de beweging naar socialisme, die echte gelijkheid en ecologische duurzaamheid eist.

De belangrijkste politieke kwestie is voor ons momenteel de eenheid van revolutionair links. De wereldwijde dreigingen waarmee we worden geconfronteerd, zijn voor degenen die de ogen wijd open hebben, helder en in toenemende mate met elkaar verweven: (1) neoliberalisme (dreigende algehele uitbuiting/onteigening), (2) neofascisme (dreigend staatsterrorisme), (3) fossiel kapitaal (dreigende uitroeiing van alle leven op aarde), en (4) permanent imperialisme, militarisme en oorlog (dreigende afbraak van samenlevingen en einde van de menselijke beschaving door kernwapens).

Gelet op deze omstandigheden is geen enkel compromis met kapitalisme of neoliberalisme mogelijk. Een volksfront met het neoliberalisme tegen de opkomst van het neofascisme gaat niet werken gezien de nauwe relatie van deze twee reactionaire kapitalistische politieke bewegingen. Momenteel hebben we juist te maken met het vooruitzicht van wat David Harvey een neoliberale-neofascistische alliantie heeft genoemd. Evenmin is er inzake het fossiel kapitaal een basis voor enig compromis, zoals het systeem verlangt. Het enige antwoord is dan ook te kijken naar de bases van revolutionaire actie onder de bevolking, die zich ondanks alles volop hebben ontwikkeld in de samenleving, als een soort labyrint onder het kapitalisme. Alle strijd tegen het imperialisme, racistisch kapitalisme, mondiaal patriarchaat en ecocide, en voor LHBTQ-rechten, rechten van inheemse volkeren, ecosocialisme, en gelijkheid van voorwaarden, betekent in feite strijden tegen de logica van de kapitalistische meerwaardevormning.

De strijd om onder druk van de historische omstandigheden deze antikapitalistische wereldbewegingen samen te smelten tot een volledig gemobiliseerd, echt socialisme voor de 21ste eeuw - een socialisme dat inziet dat niet alleen het kapitaal, maar ook zijn kolossale staat moet worden ontmanteld - zal bepalen of het kapitalisme zelf zal verdwijnen. Gelet op de snelheid waarmee de planeet als plaats van menselijke bewoning wordt vernietigd, moet zo'n beweging tegen de logica van het kapitaal - of de beweging naar socialisme - met grote sprongen groeien om tenminste het voortbestaan van de mensheid veilig te stellen, ook al zal het gehele proces van fundamentele sociale verandering noodzakelijkerwijs bestaan uit een langdurige revolutie met veel vallen en opstaan, vooruitgang en achteruitgang. Zonder een aanzienlijke verschuiving in de machtsverhoudingen, met name met betrekking tot het milieu, zijn de rampzalige gevolgen van de voortzetting van 'business as usual' onvoorstelbaar. Dit betekent dat de verandering moet optreden binnen de historische omstandigheden waar we momenteel mee te maken hebben, en dat een revolutie absoluut noodzakelijk is, terwijl de logica van het kapitalisme in een veel langer overgangsproces buiten werking wordt gesteld.

Niets hiervan kan natuurlijk los gezien worden van een wereldwijde revolte tegen het imperialisme. Vandaag moet er een wereldwijde opstand tegen het imperialisme plaatsvinden, tegen het wereldkapitalisme met zijn geldstromen, macht en onderdrukking. Dit betekent dat er - in de woorden van Samir Amin - een nieuwe Internationale van Arbeiders en Volkeren moet ontstaan, die voortkomt uit het Mondiale Zuiden, maar met tevens strijd in het centrum van het imperium, in het Noorden, in overeenstemming met het principe dat de arbeid in het Mondiale Noorden niet vrij kan zijn, wanneer de arbeid in het Mondiale Zuiden onvrij is. Voor alles hebben we de opkomst nodig van een mondiaal milieuproletariaat, waarvan inmiddels al tekenen zijn, dat in staat is de materiële verwoestingen van zowel economie als milieu aan te pakken.

---

Bron: Monthly Review, oktober 2019; https://monthlyreview.org/2019/10/01/the-rise-of-the-right

Vertaling en bewerking: Louis Wilms.