Fout verleden, foute kunst, een expositie met fouten

Op 8 september 2019 hield de Communistische Jongerenbeweging (afdeling Brabant) een demonstratie tegen de nazi-expo van het Design Museum Den Bosch. De demonstratie was succesvol en werd door meerdere (inter)nationale media opgemerkt. Het was niet de eerste en niet de laatste expositie die de kunsten en de nazi’s zou verbinden, een verbintenis die leidt tot normalisering van elementen van het nazisme. In 2015 kwam Museum Arnhem met de expositie ‘geaarde kunst’ aanzetten, een verzameling van door de Nederlandse staat aangekocht werk tijdens de bezettingsjaren (1940-45). Met twee exposities kunnen wij nog niet spreken van een trend, maar sinds november vorig jaar kwam Museum Arnhem met nog een nazikunsttentoonstelling op de proppen. Heeft deze expositie geleerd van de vorige twee? Ziet men eindelijk in dat het werk, de kunstenaar en de opdrachtgever niet van elkaar te scheiden zijn? Als laatste vraag, maar niet de minste: wat drijft men om nazikunst aan de man te willen brengen?

De auteur van dit artikel kon niet in eigen persoon de expositie in Arnhem onder de loep nemen, maar gelukkig was kameraad Hidde Talsma bereid om als correspondent te fungeren en is hij naar Arnhem afgereisd om een kijkje te nemen bij de expositie ‘Kunst in het derde rijk - verleiding en afleiding’.

De expositie laat schilderijen en ruimtelijk werk zien van kunstenaars die door de nazi’s als ‘geaard’ werden beschouwd. ‘Geaarde’ kunst is de tegenstelling tot ‘ontaarde’ kunst. Ontaarde kunst was, volgens de Duitse fascisten, het werk van bolsjewistische, joodse, dadaïstische, surrealistische en moderne kunstenaars. ‘Geaarde’ kunst daarentegen, was het werk van kunstenaars die de honger van de nazi’s in hun perverse voorkeur konden bevredigen. Niet dat het allemaal technisch onbekwaam is, maar doordat het binnen de perken van de nazi’s moest blijven, is het veelal kitsch, bombastisch, oppervlakkig, overdreven. Nooit modern, maar juist teruggrijpend naar een valse verleden tijd.

Hidde merkte op dat de expositie wel aandacht geeft, zei het op gematigde toon, aan de verschrikkingen waarin deze kunst tot stand kwam: “een grimmige periode” zoals zij het noemen. Het feit dat communisten en socialisten de mond werden gesnoerd wordt genoemd. Ook vinden we in de kleine lettertjes terug dat nazipropaganda berucht is om zijn stelselmatige discriminatie en vernedering van minderheden. De benoeming van de definitie, namelijk het fascisme, schittert echter door de afwezigheid ervan. Hidde ziet ook een verschil met de nazi expo in ’s-Hertogenbosch, namelijk dat er nergens wordt beweerd dat de tentoongestelde nazi kunst ‘vooruitstrevend’ zou zijn. De kunst en kunstenaar worden niet geheel gescheiden en de veroordeling van de opdrachtgevers blijft een terugkerend thema. Verderop in de expositie wordt er ook aandacht geschonken aan de ‘ontaarde’ kunstenaars en hun lot door vervolging. Ook nam de expositie een wending die Hidde verbaasde. In een van de teksten wordt er een link gelegd tussen de kunstenaars van het derde rijk en het modewoord ‘cancel culture’. Met cancel culture (afrekencultuur) wordt het bekritiseren van, veelal, bekende mensen bedoeld, die dingen hebben gedaan of gezegd die als onaanvaardbaar worden gezien. Alsof kunstenaars die in de huidige tijd volgens de publieke opinie misstappen begaan, op één lijn te trekken zijn met de kunstenaars die floreerden en profiteerden van het naziregime en na de oorlog die status verloren. Met deze kunstenaars is niet afgerekend door de publieke opinie alleen, maar door daadwerkelijke steun aan de fascistische opdrachtgevers.

Buiten het creëren van een verdienmodel rondom foute kunst, met normalisatie van elementen uit het derde rijk tot gevolg, is het moeilijk te verklaren waarom deze exposities in allerlei vormen blijven opdoemen. Er kan niet losjes worden omgesprongen met welk aspect van de nazi’s dan ook. In het volgende nummer van het Manifest zal er ruimte worden gegeven aan kunstenaars werden ‘gecanceld’ door de nazi’s en terugvochten.

De afbeelding bij dit artikel is één van de tentoongestelde stukken, 'Engel der Wrake' uit 1942. Dit is geschilderd door NSB'er Henri van de Velde in opdracht van het toenmalige Departement van Volksvoorlichting en Kunsten wat verantwoordelijk was voor het voordragen van de nazi ideologie.