Geen feestdag, maar strijddag!

"8, 8, 8!" Het is 1 mei, 1886, als deze leus door de straten van Chicago galmt. De mensen zijn de straat op gegaan. De eis? Een achturige werkdag. Het idee was dat de dag zo redelijk verdeeld was: 8 uur werk, 8 uur vrije tijd en 8 uur slaap. Vandaag de dag lijkt dit allemaal vrij normaal, maar zonder goeie arbeidswetgeving was uitbuiting van de arbeiders zeer makkelijk. Nog geen 100 jaar geleden waren werktijden van 16 uur per dag, 6 dagen per week, aan de orde van de dag.

Daarnaast was 1 mei traditiegetrouw ook 'moving day' in de VS, een dag waarop veel contracten werden ontbonden of niet werden verlengd. Ook werd er gedemonstreerd tegen de zogeheten zwarte lijsten. Dat waren lijsten met namen van vakbondsleden en communisten, en deze lijsten wisselden de fabriekseigenaren onderling met elkaar uit. Als een werker die op een zwarte lijst stond eenmaal ontslagen werd, was het bijna onmogelijk om nog nieuw werk te vinden. Zo hing er boven elke vorm van organisatie of verzet op de werkvloer een dreigement van werkloosheid. Het broeide onder de werkers van Chicago, en het was dan ook wachten op een vonk in het kruitvat. "8, 8, 8!"

In het voorjaar van 1886 ontstonden de eerste onlusten toen de McCormick landbouwmachinefabrieken een aantal werkers op straat zette. Vanaf halverwege april werd er bij verschillende fabrieken in de stad gestaakt waarna er op 1 mei werd gestart met een brede demonstratie. De eerste twee dagen verliepen relatief rustig, maar op de derde dag escaleerde het. De politie trad hard op bij de demonstratie van de arbeiders, waarbij een aantal demonstranten werd vermoord.

De leiders van het protest (vakbondsvoormannen, communisten en anarchisten) besloten als reactie daarop een vredige samenkomst te organiseren in de avond van 4 mei op de Haymarket. Een aantal vakbondsleiders sprak daar de demonstranten toe. Om twintig over tien arriveerde de politie op het plein en gelastte de bijeenkomst per direct af. Er vond er provocatie plaats: er werd een bom gegooid. Een luide explosie dreunde door de straten. Als reactie hierop opende de politie in het wilde weg het vuur op de demonstranten. Er vielen vele doden en gewonden. Het was een slachting. Vrijwel direct daarop werden de belangrijkste vakbondsvoormannen en een aantal prominente demonstranten, in totaal 8 man, gearresteerd. Wekenlang werden ze verhoord en uiteindelijk in schijnprocessen met flinterdun bewijs op 19 augustus ter dood veroordeeld. De drie belangrijke leiders van het protest zijn uiteindelijk op 11 november 1887 door de staat van Illinois opgehangen.

Naar aanleiding van deze opstand in Chicago, ook wel bekend als de Haymarket-affaire, stelde vakbondsman Raymon Lavigne tijdens een bijeenkomst van de Tweede Internationale in 1890 voor om voortaan elke 1 mei uit te roepen tot demonstratiedag voor de achturige werkdag. De vergadering nam dit voorstel breed aan: de Internationale Dag van de Arbeid was geboren. Ook in Nederland werd in 1890 de eerste officiële editie van 1 mei al druk gevierd. In Haarlem ondertekenden 1400 mensen een petitie voor de achturige werkdag, in Appelscha legden 700 mensen het werk neer en in Enschede was een achturen-betoging. Het is echter pas 30 jaar na het protest in Chicago wanneer Sovjet Rusland, vier dagen na de revolutie van 1917, de achturige werkdag invoert voor iedereen. Toen konden andere landen ook niet meer achterblijven. Sinds 1919 is de achturige werkdag in Nederland een feit, en sinds 1921 ook in België.

Vandaag de dag hebben we een achturige werkdag, al zijn er genoeg sectoren waarin dat een papieren werkelijkheid is, omdat veel werkers in realiteit langere werkdagen maken, zoals in de horeca, logistiek en zorg. Bovendien zijn we tegenwoordig altijd digitaal bereikbaar en wordt het steeds normaler dat men thuis, na werktijd, nog doorwerkt of bereikbaar is voor de leidinggevende. Medewerkers worden aangemoedigd om veel vaker en langer door te werken dan goed voor ze is. Deze druk is wellicht nog groter in combinatie met flex- en uitzendcontracten, waarin de werkers steeds slechter beschermd zijn tegen ziekte en uitval. In de nieuwe cao van uitzendkrachten, die afgelopen 10 april is aangenomen, staat onder andere dat zij bij ziekte voortaan geen 90% van hun loon meer krijgen, maar 70%. En in plaats van 25 vakantiedagen krijgen uitzendkrachten voortaan er nog maar 20.

Het RIVM schat de ziektelast door slechte arbeidsomstandigheden op bijna 5% van de totale ziektelast in Nederland. Er werken vandaag de dag wellicht minder arbeiders in de fabriek dan in 1886, maar dat betekent niet dat daarmee de fysieke werkdruk weg is. Het RIVM wijst naast 'tillen, dragen, duwen, trekken' ook 'veel beeldschermwerk' of 'langdurig zitten' aan als een sterk gezondheidsrisico. Ook psychosociale werkbelasting is een risico en dit is goed te zien aan het aantal burn-outs dat jaarlijks toeneemt. In 2023 kampte 19% van de werkende bevolking van Nederland met een burn-out, het grootste deel jonge werkers tussen de 25 en 34 jaar. Er gaat dus nog steeds veel mis met onze werkdruk en arbeidsbelasting.

Daarom is een historisch besef van de oorsprong van 1 mei essentieel. De Tweede Internationale zorgde ervoor 1 mei werd uitgeroepen tot Internationale Dag van de Arbeid. In bijna alle landen van de wereld is 1 mei een vrije dag, en in sommige andere landen is er op een andere datum een vrije 'dag van de arbeid'. Nederland is een van de weinige landen ter wereld, samen met o.a. Denemarken en Saudi-Arabië, waar het niet bestaat. Tot 2016 was 1 mei voor ambtenaren in Amsterdam nog wel een verplichte vrije dag, maar dit is afgeschaft door de VVD die dit een ‘relikwie uit een ver socialistisch verleden’ noemde. Het mag duidelijk zijn dat de VVD onze geschiedenis van socialistische strijd dus het liefst dood verklaart.

In feite was 1 mei echter nooit een feestdag: het was een strijddag. Geïnspireerd door de dappere demonstranten die hun leven verloren op de Haymarket mogen we niet vergeten dat de strijd die deze werkers vochten een strijd is die nog niet volledig gestreden is. Marx schrijft in Das Kapital: ‘Het kapitaal heeft echter slechts één enkele levensdrang, de drang om in waarde toe te nemen, om meerwaarde te scheppen, om met zijn constant deel — de productiemiddelen — de grootst mogelijke hoeveelheid meerarbeid te absorberen. Kapitaal is gestorven arbeid, welke alleen tot nieuw leven kan komen door als een vampier levende arbeid op te zuigen en die des te langer leeft naarmate er meer van wordt opgezogen. De tijd waarin de arbeider werkt, is de tijd waarin de kapitalist de door hem gekochte arbeidskracht consumeert. Verbruikt de arbeider zijn beschikbare tijd voor zichzelf, dan besteelt hij de kapitalist.’

Oftewel, zoals Marx de vinger treffend op de zere plek legt, het is nooit in het belang van het kapitalisme dat werkers gezonde werktijden en beschermende regels krijgen. Integendeel, voor de bazen is het van een groot belang om zoveel mogelijk beslag op jouw tijd te leggen, zodat jij zoveel mogelijk meerwaarde voor hen kan creëren. In een kapitalistisch systeem is de mens ondergeschikt aan de winst. Deze constante dwang naar winst is daarmee een systeem dat zichzelf opeet, en, zoals Marx zegt, een vampier die de werkers leegzuigt. Met jaarlijks toenemende burn-outs tot gevolg. Ook vandaag kunnen we zien dat deze tendens in nieuwe vormen nog steeds hetzelfde is. Het kapitalisme staat onafgebroken te rammelen aan de hekken van de sociale zekerheid. De afgelopen jaren hebben wij gezien hoe hard ons sociale stelsel is uitgekleed en onze verzorgingsstaat is afgebroken.

Voor het beschermen en verkrijgen van goede werktijden, gezonde werkomstandigheden, beschermende regelgevingen en nette pensioenen moeten wij als werkers in actie blijven komen. In de nieuwe tijden met nieuwe werkomstandigheden, vechten wij nog steeds tegen dezelfde oude vampieren waar Marx al over schreef. De strijd voor goede werkomstandigheden blijft onveranderd. Laten we daarom deze 1 mei extra stilstaan bij de dappere demonstranten uit Chicago van 1886 en nooit vergeten dat, dankzij hun strijd, 1 mei niet alleen een feestdag is maar vooral ook een strijddag. "8, 8, 8!"

• RIVM: "Arbeidsomstandigheden" – rivm.nl - link: https://www.rivm.nl/duurzame-inzetbaarheid/arbeidsomstandigheden
• RIVM: "Burn-out klachten" – rivm.nl - link: https://www.rivm.nl/mentale-gezondheid/monitor/werkenden/burn-out-klachten
• Artikel: "Slechte cao afgesproken zonder uitzendkrachten" - Redactie – FNV – 17-04-2025 - link: https://www.fnv.nl/nieuwsbericht/sectornieuws/flex/2025/04/slechte-cao-afgesproken-zonder-uitzendkrachten-en