Het Communistisch Manifest na 175 jaar nog altijd springlevend

Dit jaar is het 175 jaar geleden dat het Manifest van de Communistische Partij (1848), geschreven door Karl Marx en Friedrich Engels, het daglicht zag. Het inmiddels klassieke werk wordt door generaties communisten gelezen en gekoesterd, en nog altijd zijn er veel jongeren die het communistische gedachtegoed leren kennen dankzij dit 175 jaar oude boekje. Maar waarom is het Manifest, ooit geschreven als programma voor een socialistische organisatie in de negentiende eeuw, nog altijd relevant? We werpen een blik op de historische lessen uit de publicatie en de relevantie van het Manifest vandaag de dag.

Het Manifest is in essentie het eerste partijprogramma van de revolutionaire arbeidersbeweging Bond der Communisten, waar Marx en Engels beiden lid van waren.¹ Marx werkte in de nasleep van de eerste twee partijcongressen in 1847 een eerste ontwerp uit, en presenteerde aan het einde van het jaar een definitieve versie.² Het programma diende de doelstellingen van de Bond te verwoorden. Met de eerste druk in maart 1848 was het eerste programma van een internationale communistische organisatie een feit. Daarmee was het ook een van de eerste teksten die het wetenschappelijke communisme uiteenzette.³ Het opstellen en publiceren van het Manifest tekende de omslag van een jonge, spontane arbeidersbeweging, die behoedzaam de lange weg naar politieke volwassenheid insloeg.

Motor van de Geschiedenis

Welnu, wat schreven zij dan 175 jaar terug? De kern van het Manifest is dat in elk historisch tijdperk de heersende wijze van economische productie, en de daaruit voortvloeiende sociale organisatie, de basis vormen waarop de politieke en intellectuele geschiedenis van dat tijdperk is opgebouwd. Dus de gehele geschiedenis van de mensheid - sinds de ontbinding van de primitieve stammenmaatschappij - is een geschiedenis getekend door klassenstrijd.

Voor doorgewinterde revolutionairen een bekende term, voor anderen wellicht iets obscuurder. Met de term klassenstrijd doelen we op de strijd tussen uitbuitende en uitgebuite, tussen heersende en onderdrukte klassen. In het Manifest werd juist voor het eerst beknopt omschreven dat klassenstrijd de motor van de gehele menselijke geschiedenis aandrijft. Marx en Engels gaan in op hoe de samenleving een stadium heeft bereikt waarin de uitgebuite en onderdrukte klasse, het proletariaat, haar emancipatie niet kan bereiken zonder de heerschappij van de uitbuitende en heersende klasse, de bourgeoisie, omver te werpen.⁴

Hierbij wordt de arbeidersklasse ook als een actor in de geschiedenis erkend. Een klasse die overduidelijk een progressieve rol te vervullen heeft in de geschiedenis van de mensheid. Eerder speelde de burgerij een progressieve rol in het omverwerpen van het feodale stelsel. Met een vergaande vermaatschappelijking van het productieproces als gevolg, bijvoorbeeld door arbeiders gezamenlijk in één fabriek te laten werken in plaats van ieder voor zichzelf. De opbrengsten en winsten van dit maatschappelijke proces bleven (en blijven) echter in handen van de bourgeoisie, in plaats van dat de arbeidersklasse profiteert van haar harde werk. Hoog tijd om daar iets aan te doen vonden Marx en Engels: “Alle vroegere klassen die de heerschappij veroverden, probeerden hun reeds verworven plaats te verzekeren door de hele maatschappij aan de bestaansvoorwaarden van hun bedrijf te onderwerpen. De proletariërs kunnen de maatschappelijke productiekrachten slechts veroveren door hun eigen tot nu toe bestaande wijze van toe-eigening, en daarmee de gehele tot nu toe bestaande wijze van toe-eigening af te schaffen.”⁵

Revolutionaire Taak

Hier komen we tot de kern van het Manifest. Het pamflet biedt namelijk veel meer dan een historische analyse van klassenstrijd. Marx en Engels formuleren een duidelijke opdracht voor het proletariaat: “De vorming van het proletariaat tot klasse, de omverwerping van de heerschappij van de bourgeoisie, de verovering van de politieke macht door het proletariaat.”⁶ Hoewel de analyse haarscherp is, en de taak voor het proletariaat helder is geformuleerd, moeten wij niet vergeten dat de materiële omstandigheden constant aan verandering onderhevig zijn. En dit heeft ook effect op de klassenstrijd. Vanaf het einde van de negentiende eeuw verschijnen de eerste monopolies, en zien we de eerste vormen van het gedrocht dat Lenin later zal omschrijven als imperialisme. De vrije markt wordt gereduceerd tot het strijdtoneel van enkele mondiale, kapitalistische monopolies die bereid zijn de arbeidersklasse, de natuur, zelfs de gehele planeet op te offeren op het altaar van de winst.⁷

Geïnspireerd door het Manifest ontstonden in de negentiende eeuw de eerste arbeiderspartijen in Europa. Een grote stap in de richting van de transformatie van de arbeidersklasse naar een ‘autonome, revolutionaire klasse’ en haar emancipatie ten opzichte van de burgerlijk-democratische beweging.⁸ Hierin mogen (en moeten) we het Manifest als een cruciaal document zien: Marx en Engels zagen juist dat zonder een politiek en revolutionair bewustzijn binnen de arbeidersklasse, het voeren van klassenstrijd een onbegonnen taak is.

Relevantie Vandaag

Wat hebben wij dan tegenwoordig nog aan een historische analyse en een politieke roeping van 175 jaar geleden? De wereld is inmiddels behoorlijk veranderd ten opzichte van de tijd waarin Marx en Engels leefden. Sterker nog, Marx en Engels benadrukten zelf al in het voorwoord van een latere uitgave van het Manifest (1872) dat het document enkele decennia na publicatie al op bepaalde details verouderd was vanwege de veranderde economische en politieke situatie sinds 1847.⁹ Niettemin blijven de algemene principes in het Manifest geldig. Het blijft een cruciaal document voor communisten vanwege het scholende karakter, de heldere uitleg over de belangen van de arbeidersklasse, en de noodzaak van een revolutie. Het is (en blijft) belangrijk communistische ideeën goed en helder uit te leggen. Juist nu de maatschappelijke tegenstellingen binnen het kapitalisme verscherpen. Juist nu de ongelijkheid in de wereld steeds schrijnender wordt. Juist nu imperialistische blokken voorsorteren op door winst gemotiveerde oorlogen waar de arbeidersklasse niks bij te winnen heeft.

De groeiende tegenstellingen zorgen voor een morrende bevolking. Mensen hebben echt wel door dat veel problemen worden veroorzaakt door de kapitalistische productiewijze, die enkel gericht is op winst. Niettemin, het blijft voor velen moeilijk om precies de vinger op de zere plek te leggen zonder kennis over hoe de economische, en daarmee ook de politieke en sociale, omstandigheden werken in de praktijk. Iets waar communisten – gewapend met een editie van Manifest – verandering in dienen te brengen. Nu de arbeidersklasse steeds moeilijker rondkomt en de winsten van de kapitalisten de pan uit reizen zien we regelmatig ‘socialistisch’ aandoend taalgebruik terugkeren, ook in de nationale politiek. Echter, zoals Marx en Engels al ondervonden in hun tijd, zijn deze ideeën vaak gebaseerd op een verwarring of bewuste vervormingen van socialistische ideeën die weinig te maken hebben met communisme, maar enkel dienen om de status quo in stand te houden. Zo is het populair onder ‘linkse’ partijen om te dwepen met antikapitalistische retoriek, zonder daadwerkelijk een fatsoenlijke analyse van het systeem te maken. De kapitalistische productieverhoudingen, waarbij de kapitalisten rijk worden door de arbeidersklasse uit te buiten, worden nooit aan de kaak gesteld.

Juist die ‘linkse’ types die het hardst gillen dat het systeem anders moet, gruwelen bij het idee dat het recht op privaat eigendom wordt afgeschaft. Iets wat in het Manifest glashelder wordt gesteld: “Het moderne burgerlijke privé-eigendom is de laatste en volmaaktste uitdrukking van het maken en zich toe-eigenen van producten, dat op klassentegenstellingen, op de uitbuiting van de een door de ander berust. In die zin kunnen de communisten hun theorie samenvatten in die ene formule: opheffing van het privé-eigendom.”¹⁰ Een verandering in de huidige productieverhoudingen is juist voor politieke krachten die gedijen binnen de burgerlijke staat een onaanvaardbare verandering van de economische basis. De basis die juist deze politici en kapitalisten hun machtspositie verschaft. De vermogensongelijkheid in Nederland neemt enorm toe door de verscherpingen van de tegenstellingen in het kapitalistische systeem. Politici vertellen vol trots over hun ‘ontdekking’ dat er klassenverschillen bestaan in de samenleving. Echter wordt deze ontwikkeling maar al te vaak gepresenteerd als een onveranderlijk gegeven. Alsof het een natuurwet is dat de ene mens in een villa woont, terwijl de ander statiegeldflesjes uit de prullenbak moet vissen om brood te kopen. Communisten weten beter. Het Manifest wist beter, al 175 jaar geleden.

Echter, het document waarschuwt niet alleen voor burgerlijke invloeden. Juist in hoofdstuk drie, waar de auteurs ingaan op verschillende ‘socialistische’ stromingen die in Europa actief waren in 1847, schuilt nog een extra waarschuwing. Zonder goede scholing, zonder kennis, en zonder leiding van een communistische partij hebben allerlei ‘linkse’ idealisten vrij spel, met alle gevolgen van dien. Denk aan de zorgelijke fouten uit de jaren zeventig, toen door toedoen van het eurocommunisme veel partijen besloten een forse scheut sociaaldemocratisch water bij de wijn te doen. Door voornamelijk op zoek te gaan naar compromissen om hervormingen af te dwingen, met als doel binnen de kaders van het kapitalistische systeem te regeren in plaats van het omver te werpen, verraadde zij het revolutionaire karakter van de arbeidersklasse.

Springlevend

Om te voorkomen dat fouten worden gemaakt binnen de beweging en klassenstrijd, of om deze te corrigeren en lering uit te trekken, is goede scholing cruciaal. Daar is het Manifest 175 jaar later nog altijd duidelijk over: zonder een politieke partij georganiseerd vanuit de arbeidersklasse - die juist de massa’s moet mobiliseren, opleiden en haar revolutionaire rol moet erkennen - is dit onbegonnen werk. Deze rol kan enkel worden vervuld door de communistische partij, aangezien zij als enige de autonomie van de arbeidersklasse ten opzichte van de kapitalistenklasse erkent en bevordert. Zeker vandaag de dag dient de partij te werken aan de politieke heropleving van de arbeidersklasse, vooral de jongeren. Juist voor deze groep is het cruciaal werken zoals het Manifest goed te bestuderen. Zodat er in de nabije toekomst weer een sterke, georganiseerde, en klassenbewuste arbeidersklasse paraat staat om de wereld te bevrijden van de uitbuiting van de kapitalisten.

Want, beste lezer, vergist u niet. Het ‘spook’ dat 175 jaar geleden door Europa waarde – ‘het spook van het communisme’ – jaagt de kapitalistenklasse nog steeds schrik aan. Zij sidderen nog altijd bij de gedachte aan een verenigde arbeidersklasse. Daarom is het onze revolutionaire plicht het Manifest te koesteren, te bestuderen en te ‘vertalen’ naar de hedendaagse praktijk. Want zoals vele revolutionairen voor ons (en ongetwijfeld na ons) hebben wij niks te verliezen behalve onze ketenen. Sterker nog, de arbeidersklasse heeft, net als 175 jaar geleden, een wereld te winnen.¹¹

---

1. De Bond der Communisten was een reorganisatie van de Bond van Rechtvaardigen, een groep gesticht in 1836 door Duitse arbeiders en intellectuelen die waren beïnvloed door verschillende socialistische ideeën. Meer informatie zie: Rizospastis, ‘The History of the "Manifesto of the Communist Party"’. https://www.rizospastis.gr/story.do?id=5509695 (geraadpleegd 10-9-2023. Originele tekst in het Grieks).
2. Ludo Martens, ‘Het Manifest: 150 jaar jong in een geschiedenis die meet met eeuwen’, IMAST (1998), p. 4.
3. ‘History’, Rizospastis.
4. Friedrich Engels, Voorwoord van Engelstalige 1888 editie van Manifesto of the Communist Party (1888).
5. Karl Marx & Friedrich Engels, Manifesto of the Communist Party, ‘Bourgeois en proletariërs.’
6. Marx & Engels, Manifest, Proletariërs en communisten.
7. KKE, ‘160 Years of the Communist Manifesto: Its Importance for the contemporary revolutionary strategy’, http://interold.kke.gr/TheSocial/News/2008news/2008-06-arthro-koutsoumpas/index.html
8. KKE, ‘160 Years of the Communist Manifesto’.
9. Marx en Engels, Voorwoord Manifest (1872).
10. Marx & Engels, Manifest, Proletariërs en communisten.
11. Marx & Engels, Manifest, Verhouding van de communisten tot de verschillende oppositiepartijen.