Het fabeltje van de loon-prijsspiraal

Wie nog niets heeft gemerkt van de stijgende prijzen in Nederland moet wel onder een steen leven. Basisbehoeften zoals gas, benzine en voedsel zijn sterk in prijs gestegen, maar daar blijft het niet bij. Omdat dit soort essentiële goederen invloed hebben op bijna alle productieprocessen zijn de meeste producten in prijs gestegen. Maar nog voordat je de tijd hebt gehad om het woord “loonsverhoging” uit te spreken springen de burgerlijke media en economen de bazen al te hulp. Wij moeten geen loonsverhoging eisen, vertellen ze ons, anders gebeurt er iets verschrikkelijks: dan komen we terecht in een ‘loon-prijsspiraal’.

Wat wordt bedoeld met een loon-prijsspiraal? En is zo’n spiraal daadwerkelijk een gevaar? Deze vragen worden in dit artikel beantwoord. Eerst kijken we naar hoe de situatie feitelijk is, en wat bedoeld wordt met een loon-prijsspiraal. We bespreken ook wat de inflatie veroorzaakt, en hoe de analyses van Karl en Eleanor Marx ons kunnen helpen. Daarna zoeken we een verklaring van het feit dat de bazen jouw loon niet willen verhogen. We sluiten af met eisen die daadwerkelijk de situatie van de arbeidersklasse zullen verbeteren.

Waarom de inflatie een probleem is

Allereerst, de harde feiten. In juli stond de inflatie op ruim 10%. Dat betekent dat de prijs van een verzameling goederen en diensten waar een gemiddeld huishouden van moet leven gestegen is met ruim 10% in vergelijking met juli 2021. In de supermarkt zien we momenteel een prijsstijging van bijna 20%. Belangrijk is dat het ook hier om een gemiddelde gaat. Sommige producten zijn meer dan 20% duurder geworden, zoals brood en zuivel, terwijl andere producten niet of nauwelijks duurder zijn geworden, zoals appels en bananen.¹ Overigens is er een grote kans dat de supermarktprijzen nog verder zullen stijgen.

Wie nu een nieuw energiecontract afsluit zal gemiddeld zo’n 6500 euro per jaar moeten betalen, een enorme stijging van bijna 300%! Precies een jaar terug betaalde je voor hetzelfde contract namelijk nog 2300 euro.² Wie een variabel contract heeft ziet dat de energiemaatschappijen steeds vaker de prijs verhogen. En iedereen die de laatste tijd diens auto heeft moeten tanken, kan zien dat benzine ook veel duurder geworden is. Het gaat hier om fors hogere prijzen en een inflatiegraad die sinds de jaren 70 niet meer is opgedoken.

Logischerwijze denken de meeste werkende mensen: “Als ik voor alles meer moet betalen, dan moet de baas mij meer gaan betalen”. Een zeer terechte eis, want zelfs op die plekken waar het loon de afgelopen tijd is gestegen, stijgt het loon niet even hard als de inflatie. Dit betekent feitelijk dat de arbeidersklasse armer wordt, want met hetzelfde geld kan minder gekocht worden.

Als je bedenkt dat nu al maar liefst een derde van de huishoudens nauwelijks rondkomt wordt het gelijk duidelijk waarom de inflatie zo’n enorm probleem is.³ Het is zeker niet ondenkbaar dat miljoenen mensen niet in staat zullen zijn om de verwarming aan te houden in de winter, of dat ze niet goed eten kunnen kopen voor henzelf en hun kinderen. Laten we niet vergeten dat armoede in Nederland al lang voor de hoge inflatie een groot probleem was, met meer dan een miljoen mensen onder de armoedegrens, waaronder 250.000 kinderen.

Het fabeltje

Burgerlijke media en economen waarschuwen voor een loon-prijsspiraal. Het verhaal gaat als volgt. Als werkende mensen hogere lonen zouden krijgen, dan zullen ze meer geld hebben om aan levensbehoeftes te besteden. De vraag naar dit soort goederen zal dan toenemen en daarom zullen de prijzen stijgen. Tegelijkertijd zullen de loonkosten van de bazen omhooggaan, en in reactie daarop verhogen ze de prijzen om de hogere kosten terug te verdienen. Als er dan nóg hogere lonen geëist worden om de nieuwe prijsstijgingen te dekken, is de reactie weer een stijging van de prijzen. Als de werkers hogere lonen blijven eisen loopt de loon-prijsspiraal compleet uit de hand en stort de economie in.

Deze economische praatjesmakers vertellen ons dat het eisen van een hoger loon om de stijgende prijzen draagbaar te maken de arbeidersklasse niet zal helpen, maar juist zal beschadigen.

Voor de goede orde: dit argument van de gevreesde loon-prijsspiraal wordt al sinds de 19e eeuw ingezet om mensen bang te maken voor hogere lonen, maar het is nog nooit voorgekomen.⁴ Dit terwijl in de afgelopen twee eeuwen arbeiders indrukwekkende loonsverhogingen hebben afgedwongen. Het was ooit gebruikelijk dat de meeste mensen zes dagen per week en zestien uur per dag moesten werken, en dan een loon kregen dat nét genoeg was om te overleven. Door te strijden met onder andere stakingen en demonstraties heeft de arbeidersklasse al het gemiddelde loon flink verhoogd, zonder dat dat geleid heeft tot instorting van de economie.

Toch heeft onder andere de inzet van dit fabeltje er in 1982 toe geleid dat de vakbonden het Akkoord van Wassenaar ondertekenden. In de jaren daarvoor was het gebruikelijk dat de vakbonden eisten dat de lonen minimaal even hard stegen als de inflatie. Na 1982 kwam dit veel minder voor. Een duidelijk verlies voor de arbeidersklasse, waar we de gevolgen nu extra hard van voelen.

De echte oorzaken van inflatie

In werkelijkheid heeft inflatie andere oorzaken. De hoge inflatie die we nu meemaken wordt in de eerste plaats veroorzaakt door de gigantische hoeveelheden geld die de VS en EU in de economie hebben gepompt, in reactie op de economische crisis die in 2020 uitbrak, aangewakkerd door de pandemie. Als gevolg moet een grotere hoeveelheid geld de waarde weerspiegelen van eenzelfde aantal koopwaren.

De inflatie werd verder aangewakkerd door de escalatie van de oorlog in Oekraïne. Hierbij speelt een rol dat het aanbod van een reeks goederen die uit Oekraïne geïmporteerd worden afnam. Maar een grotere impact op de inflatie hebben de grootschalige sancties tegen Rusland. Rusland is een belangrijke handelspartner voor Europa, onder andere vanwege hun export van gas en olie. Door de sancties is dus ook het aanbod van olie, gas en een reeks andere producten die Rusland exporteert naar Europa flink verminderd. Het is dus niet alleen zo dat er een grotere hoeveelheid geld is, maar ook minder koopwaren.

Daar komt nog bij dat Europese landen nu Amerikaanse LNG zijn gaan importeren om energietekorten te voorkomen. Maar dit gas is veel vervuilender en ook véél duurder.

Bovendien wordt in Europa ongeveer een derde van alle energie met fossiele brandstoffen geproduceerd, en de prijs daarvan wordt kunstmatig verhoogd door Europese belastingen die - onder het mom van het bestrijden van klimaatverandering - de energieprijzen verder opschroeven. En als we bedenken dat in elk productieproces, of het nou in de fabriek of tijdens het transport is, energie wordt gebruikt, dan wordt ook duidelijk waarom de stijgende energieprijzen ook sterk bijdragen aan de stijgende prijzen voor allerlei andere goederen.⁵

De prijs van brood

Dit is misschien wat ingewikkeld. Laten we daarom één willekeurig product erbij pakken, een heel volkorenbrood, en analyseren hoe de gebeurtenissen van de afgelopen jaren invloed hebben op de prijs van dit product. In de eerste plaats is er dus een hoop geld bijgekomen zonder dat er een vergelijkbare hoeveel producten bij is gekomen, een gevolg van de maatregelen die de EU en regeringen namen als antwoord op de economische crisis. Dit is op zichzelf al voldoende om het volkorenbrood in prijs te doen stijgen.

Ook is er minder graan op de markt vanwege de oorlog in Oekraïne. Dit land was voor de escalatie van de oorlog een van de grootste exporteurs van graan. Het graan wat nog wel hier op de markt komt, wordt voor een hogere prijs verkocht.

Maar dan nemen we de sterk stijgende prijzen van olie en gas erbij. De voertuigen die de boer gebruikt om het graan te planten en te oogsten hebben brandstof nodig, die gemaakt wordt van gas of olie. Ditzelfde geldt voor de machines die gebruikt worden om van het graan brood te maken, maar ook het transport van het graan en later het brood, of dit nou met schepen, vliegtuigen of vrachtwagens gebeurt, vereist brandstof. De plastic verpakking van ons volkorenbrood wordt gemaakt van fossiele brandstoffen. En in de supermarkt is energie nodig om de lampen te laten branden en het koelvak koel te houden.

Stijgende prijzen van olie en gas zijn voor de arbeiders dus niet alleen vervelend omdat de energierekening van hun huis omhooggaat, of omdat ze aan de benzinepomp meer moeten betalen, maar omdat ze de stijgende prijs in bijna elk product wat ze kopen terugzien.

Lessen van Marx

We laten het hier niet bij. Om de kletspraat over de loon-prijsspiraal compleet te ontkrachten kijken we naar Loon, prijs en winst. Dit is een tekst van Marx uit 1865 die in 1898 is bewerkt en als boekje is gepubliceerd door Eleanor Marx. Ook toen waren er mensen die dit hardnekkige fabeltje gebruikten als argument tegen loonsverhogingen.

De uitleg is als volgt. Stel dat de lonen van alle werkende mensen omhooggaan. Dan stijgt de vraag naar alle levensbehoeftes, omdat werkende mensen meer uit te geven hebben. Het zou dan kunnen zijn dat op heel korte termijn de prijzen van levensbehoeftes omhooggaan. Echter zijn levensbehoeftes niet de enige waren die geproduceerd worden. Er worden ook luxegoederen geproduceerd, die enkel heel rijke mensen kunnen betalen. Denk dan aan peperdure auto’s, luxe villa’s, of grote jachten.

Sterker nog, deze sector is onder het kapitalisme een zeer groot onderdeel van de totale productie. De vraag naar goederen in deze sector gaat niet omhoog als arbeiders meer loon verdienen, omdat ze nooit genoeg zullen verdienen om deze goederen te kunnen betalen. Probeer maar voor jezelf te bedenken hoeveel meer geld je moet verdienen wil je ooit een villa van miljoenen kunnen betalen. Waarschijnlijk gaat het dan om een loonsverhoging van duizenden procenten.

De kosten van de kapitalisten gaan echter omhoog, omdat deze meer moet uitbetalen aan lonen. Omdat de kapitalisten nu minder uit kunnen geven aan luxegoederen, daalt de vraag ernaar, en dus ook de prijs. Als gevolg wordt de productie van luxegoederen minder winstgevend, wat ertoe leidt dat kapitalisten minder gaan investeren in deze sector en meer in de productie van levensbehoeftes. Deze investeringen zorgen ervoor dat er meer levensgoederen worden geproduceerd en dat er meer en meer automatisering plaatsvindt in deze sector. Dit leidt ertoe dat er nóg meer levensgoederen geproduceerd worden, en deze worden dan ook nog vaak goedkoper geproduceerd.

We zien dat stijgende lonen eerder voor goedkopere levensgoederen zullen zorgen dan duurdere! Dit effect is echter niet permanent. Het stijgende aanbod en de dalende prijzen tasten de winstgevendheid aan, en de kapitalisten blijven in levensgoederen investeren totdat de productie hiervan weer ongeveer net zo winstgevend is als de productie van luxegoederen.

Waarom jouw baas je niet meer wilt betalen

Het onderliggende proces kan men beter begrijpen wordt als we de zaak op een simpele manier bekijken, en ons afvragen waar de kapitalist überhaupt winst uit haalt. Een arbeider produceert tijdens het werk een bepaalde waarde. Het loon wat de arbeider krijgt is altijd lager dan deze geproduceerde waarde (want het loon reflecteert de waarde van de arbeidskracht, en de arbeidskracht creëert meer waarde dan dat zijzelf waard is). Als we het loon van de geproduceerde waarde aftrekken, dan houden we de meerwaarde over. Deze meerwaarde is de winst, en die eist de kapitalist volledig voor zichzelf op.

Als het loon van de arbeider omhooggaat, wordt de meerwaarde, en dus de winst van de kapitalist, kleiner. De kapitalist kan dan minder dure auto’s, minder luxe villa’s en minder plezierreisjes naar de ruimte kopen. Of denk bijvoorbeeld aan de luxe-jacht van Jeff Bezos, die een half miljard dollars heeft gekost en bijna 130 meter lang is, inclusief helikopterplatform. Alleen al het onderhoud heeft een jaarlijks prijskaartje van 25 miljoen dollar.

Dit alles terwijl medewerkers van Amazon tot op het merg worden uitgebuit, met lage lonen en zware werkomstandigheden. Als deze werkers een loonsverhoging krijgen zal dat niet bijdragen aan een loonprijs-spiraal, maar het zal wel betekenen dat Bezos minder geld heeft voor luxegoederen zoals zijn gigantische jacht. Vervelend voor hem misschien, maar voor niemand anders.

Stel dat we de lonen overal verhogen. Er is dan geen sprake van ontwaarding van geld door het produceren van meer geld of door het verminderen van de beschikbare waren in de economie. Er is dan wel een verandering in de verhoudingen tussen arbeid en kapitaal. De omvang van de economische taart veranderd niet, maar arbeiders krijgen een groter stuk daarvan. Ook zal een groter gedeelte van de economie gericht zijn op het produceren van waren die door de arbeidersklasse geconsumeerd worden dan op het produceren van luxegoederen. Een verbetering voor de arbeidersklasse op twee fronten.

Helaas is de afgelopen periode het omgekeerde gebeurt. De lonen zijn relatief gedaald en de koopkracht van arbeiders is omlaaggegaan. Aan de andere kant hebben de kapitalisten de prijzen van hun waren fors verhoogd, dus ook de prijs van levensmiddelen. In andere woorden: de effecten van de inflatie verrekenen de kapitalisten door de arbeiders nóg meer uit te buiten. Daarom dat de arbeidersklasse verder verarmt terwijl de kapitalisten hogere winsten dan ooit boeken.

Een goed voorbeeld hiervan is Unilever. Dit bedrijf verkocht in de eerste helft van 2022 minder producten dan in de periode ervoor, en toch steeg de winst!⁶ De enige verklaring is dat deze winst direct uit de portemonnee van de werkende klasse komt, die in die periode voor dezelfde of zelfs minder producten hogere prijzen moest betalen.

Strijd is de weg uit de crisis!

Als men dit allemaal in acht neemt wordt het duidelijk hoe belachelijk de kreten van burgerlijke economen in de media zijn. Werkende mensen krijgen te horen dat ze minder moeten douchen, de thermostaat omlaag moeten zetten, meer moeten uitgeven aan basisbehoeftes zoals voedsel en transport en dus minder geld overhouden, als ze überhaupt iets overhouden om in hun vrije tijd uit te besteden.

Alle schuld hiervoor wordt gelegd bij Rusland, terwijl deze problemen al veel langer spelen dan dit jaar. In werkelijkheid is het de Nederlandse kapitalist die de Nederlandse arbeider uitbuit. Het vraagstuk van hogere lonen wordt niet bepaald door niet-bestaande economische wetten zoals de loon-prijsspiraal. We kunnen niet accepteren dat de burgerlijke media en economen ons wijsmaken dat hogere lonen onmogelijk zijn.

De enige manier om deze crisis op te lossen is door de strijd van de arbeidersklasse zelf. Alleen door georganiseerde klassenstrijd op de werkplekken en in de vakbonden kunnen we de kapitalisten forceren om voor deze crisis te betalen, door hogere lonen te eisen die uit hun winst betaald moeten worden.

Maar dit zijn enkel kortetermijnoplossingen. Als wij niet eindeloos touwtje willen trekken met de kapitalistenklasse over wie de meerwaarde verdient (die nota bene door de arbeiders geproduceerd wordt), zullen we een einde moeten maken aan het kapitalisme. We kunnen veel beter dan een economisch systeem waar de anarchie van de markt en de tirannie van de baas op de werkvloer heerst.

Veel beter is een systeem waar niet geproduceerd wordt met winst als doel, maar waar juist gekeken wordt naar wat er nodig is voor de mensen. Dat vereist dat de bedrijven niet langer privaat eigendom zijn van de kapitalisten, maar dat ze maatschappelijk eigendom zijn. Alleen dan kan de economie centraal gepland worden op basis van wat de arbeidersklasse nodig heeft. Dat systeem is het socialisme.

Eisen voor een waardig inkomen

In de strijd tegen de inflatie die de inkomens van de werkende klasse snoeit en armoede verergert, is het belangrijk dat de arbeidersklasse eisen stelt om haar inkomens te beschermen. Wij verbinden de strijd voor het inkomen met het perspectief op het socialisme. Zulke eisen zijn:

1. Jaarlijkse indexering van lonen, pensioenen en uitkeringen met een bedrag dat minstens gelijk is aan de inflatie. De bourgeoisie streeft al jarenlang ernaartoe om via de centrale banken een bepaald niveau van inflatie jaarlijks te behalen en dit heeft een negatief effect op de koopkracht van de arbeidersklasse.
2. Een algemene verhoging van lonen. Het minimumloon moet omhoog, met onmiddellijke ingang. Daarom zijn we actief in de Voor 14 campagne van de FNV. Ook voor de hoge inflatie die ons nu raakt waren de lonen al nauwelijks voldoende om rond te komen, vooral voor de onderste lagen van de arbeidersklasse die met een minimumloon of een uitkering rond moeten komen.
3. Een einde aan de sancties tegen Rusland in het kader van de economische oorlogvoering tussen de EU, VS en NAVO aan de ene kant en de Russische Federatie en zijn bondgenoten aan de andere kant. De arbeidersklasse heeft niets te winnen in de oorlogen en economische sancties tussen verschillende imperialistische machten.
4. Terugtrekking van Nederland van alle imperialistische verbonden zoals de NAVO en de EU, die alleen de belangen van de monopolies vertegenwoordigen en de Nederlandse bevolking in gevaar brengen door ze te betrekken bij imperialistische oorlogen. Nederlandse soldaten hebben niks te zoeken buiten Nederland. Geld wat in het leger wordt gestoken kan beter worden gebruikt, bijvoorbeeld in de strijd tegen armoede in Nederland.

---

1. https://www.rtlnieuws.nl/economie/life/artikel/5326103/boodschappen-supermarkt-bijna-een-vijfde-duurder
2. https://www.parool.nl/nederland/energiekosten-fors-hoger-veel-mensen-betalen-nu-200-euro-per-maand-te-weinig~b8165467/
3. https://www.nibud.nl/nieuws/groeiend-aantal-huishoudens-financieel-klem/
4. Een goed voorbeeld hiervan is de Tien Uren Wet (Ten Hours of Factories Act) in het Verenigd Koninkrijk in 1847. Deze wet legde een maximale werktijd van 10 uur per dag op. Veel burgerlijke economen uit die tijd beweerde dat deze wet het behalen van winst door kapitalisten onmogelijk zou maken. Dan zouden de kapitalisten de prijzen omhoog moeten gooien, wat zou betekenen dat de arbeidersklasse niet meer in haar levensonderhoud kon voorzien. Wat bleek: productie en lonen gingen juist omhoog, en de arbeidersklasse had het aanzienlijk beter dan ervoor.
5. https://nos.nl/artikel/2417844-energierekening-in-jaar-86-procent-hoger-grote-verschillen-huishoudens
6. https://nos.nl/artikel/2438353-unilever-verkocht-minder-producten-maar-verdiende-meer

Eirini is lid van het bestuur van de afdeling Amsterdam van de CJB en verantwoordelijk voor de Commissie Vrouwenstrijd. Paul is secretaris van de afdeling Noord-Holland van de NCPN en lid van de redactie.