'Kerk en Communisme': propaganda in bezet Nederland

Enkele jaren geleden kocht ik uit interesse voor geschiedenis en politiek drie kranten uit de Tweede Wereldoorlog. Deze lagen voornamelijk stof te verzamelen in mijn kast, maar uit nieuwsgierigheid besloot ik er toch een open te slaan. De eerste was De Waag, een collaborerend blad dat diende als spreekbuis voor het fascisme in Nederland. Mijn oog viel direct op de voorpagina met de grote, dikgedrukte titel ‘Kerk en communisme’.¹ Ik wil dit artikel licht te werpen op dit nationaalsocialistisch propagandamiddel.

Eerst wat achtergrondinformatie. Het stuk is geschreven door de redacteur Willem Goedhuys, die al sinds zijn studententijd in de jaren ’20 betrokken was bij extreemrechts in Nederland en Vlaanderen. In 1936 trad Goedhuys toe tot de NSB, waarmee hij zijn betrokkenheid bij de fascistische machine versterkte. Verder is de publicatiedatum van belang: 11 februari 1944. De Sovjet-Unie had een jaar geleden het tij van de oorlog gekeerd en was volop begonnen met de bevrijding vanuit het oosten. Amerikaanse, Britse en andere geallieerde troepen bevonden zich in Italië, en enkele maanden later zou de geallieerde invasie in Normandië beginnen.

Het zal niet verbazen dat Goedhuys zich zorgen maakte over de aankomende bevrijding, in tegenstelling tot de overgrote meerderheid van de bevolking. Interessant is dat Goedhuys het katholieke zuiden als doelgroep koos. Als Limburger kwam het artikel daardoor voor mij dichtbij, vooral toen het de Nieuwe Venlosche Courant aanhaalde. In 1941 werd in de courant een verklaring afgegeven door het kerkelijk episcopaat, de Nederlandse bisschoppen, waarin gesteld werd dat het communisme een grote bedreiging zou vormen als Duitsland de oorlog zou verliezen. Juist omdat de Duitse nederlaag steeds dichterbij komt, verwijst Goedhuys in 1944 opnieuw naar deze verklaring, die hij ‘een belangrijke winst’ noemt.

De eerste alinea maakt het doel van zijn tekst direct duidelijk: “Wij wezen er reeds herhaaldelijk op, dat het naderend bolsjewisme velen tot nadenken brengt; niet alleen werd dit bereikt door de vrees voor een politieke machtsuitbreiding over Europa van de Sovjet-Unie, evenzeer door de vrees voor de morele schade, welke een gevolg is van het binnensluipen van het communisme met een geallieerde bezetting, of ten gevolge der oorlogsomstandigheden. Wij betoogden, dat ook en vooral in katholieke streken van ons land, men thans ‘van twee kwaden het minste’ wil kiezen en de houding der kerk ten aanzien der overheid wat soepeler wordt.”

Goedhuys sluit zich volledig aan bij het standpunt van het episcopaat dat een Duitse nederlaag nadelig zou zijn. Hij steunt ook de oproep van het episcopaat om zich te verzetten tegen het communisme en de bevrijding in zijn geheel, omdat zowel een bevrijding door de Amerikanen, de Engelsen, als door de Sovjet-Unie de weg zou kunnen openen voor communistische invloed. Zijn optimisme komt duidelijk naar voren wanneer hij schrijft dat deze verklaring een begin kan zijn van een ‘eenheidsfront tegen het communisme’.

Ondanks dat Goedhuys tevreden was met de verklaring, had hij toch enkele kritiekpunten: “In [de verklaring] wordt een zekere onmacht uitgesproken, om nog veel aan de bestrijding van het communisme te doen. Men kan dus vrijwel aannemen, dat het hoofdzakelijk wel zal blijven bij theoretische veroordeling van het communisme en dat van praktische actie niet veel sprake zal zijn. Omdat – aldus het Episcopaat – de Kerk de voor zulk een actie noodzakelijke organen zou missen.”

Een scan van het gehele artikel. Foto van de auteur.

Goedhuys is ervan overtuigd dat de kerk wel over de middelen beschikt om het communisme te bestrijden. Als de kerk werkelijk de bemiddelaar tussen mens en God is, zou zij volgens hem in staat moeten zijn om effectief op te treden tegen het communisme, mits de kerk dit echt wilt. Hij omschrijft de strijd tegen het communisme zelfs als een kwestie van ‘het voortbestaan of de dood van het religieus besef’. Met zijn nationaalsocialistische interpretatie van de kerkelijke verklaring spoort hij het katholieke zuiden aan om de afgelopen vier jaren bezetting te vergeten en om zich tegen de bevrijding, tegen het oh zo gevaarlijke ‘communisme’, te verzetten.

Kerk en communisme is daarmee een voorbeeld van hoe essentieel anticommunisme is voor de fascistische ideologie. De socialistische Oktoberrevolutie in Rusland en de economische depressie van de jaren ’30 waren een zware klap geweest voor het kapitaal. Om de controle terug te krijgen, richtte de kapitalistische klasse zich op één doel: de vernietiging van de arbeidersbeweging. Grote bedrijven zoals Ford, Opel, Mercedes Benz, IG Farben en vele andere steunden actief de Nazipartij van Adolf Hitler.² Ook de squadristi, de fascistische knokploegen van Mussolini, kregen steun van de Italiaanse burgerij. De macht van het grootkapitaal werd onder het fascisme in essentie immers nooit bedreigd; zowel tijdens als na het fascistische tijdperk bleven de meeste kapitalisten de baas over hun eigendom.

Het artikel NSB’er Goedhuys laat zien hoe anticommunistische propaganda kan worden vermomd als een verdediging van de belangen van, in dit geval, katholieke arbeiders, terwijl het in werkelijkheid een aanval op de arbeidersklasse is. Mensen worden onder religieuze en andere voorwendselen ervan overtuigd zichzelf op te offeren voor de kapitalistische heerschappij. In een tijd waarin fascisme en anticommunisme opnieuw de kop opsteken, leek het mij nuttig om dit voorbeeld uit de geschiedenis te gebruiken zodat wij, als arbeiders, reactionaire propaganda leren herkennen en ontmaskeren.

Sem Coenen is docent in opleiding voor het vak geschiedenis en lid van het afdelingsbestuur van CJB Limburg.

1. Willem Goedhuys, “Kerk en communisme”. De Waag, 11 februari 1944, 1.
2. Dirk Verhofstadt, Dagboek 1933, het gevaar van extreemrechts (Antwerpen/Amsterdam: Houtekiet, 2022)