Nu ik aan het eind van mijn leven ben gekomen, het moment om balansen op te maken zijn in mijn hoofd de details uitgewist en de 'Grote Dingen' gebleven. Zo zie ik dat ik mijn meest cruciale, sterkste en rijpste jaren heb doorgebracht onder de vlag van de KKE. Dat is de reden waarom ik deze wereld wil verlaten als communist.
Dit stond in de brief, die Mikis Theodorakis op 5 oktober 2020 had gestuurd aan de secretaris-generaal van de Communistische Partij (KKE), Dimítris Koutsoúmbas. Het bleek trouwens dat Mikis al jaren met Koutsoúmbas een briefwisseling had en telefoongesprekken hield. De brief vervolgde met een eervol verzoek aan de KKE en Koutsoúmbas persoonlijk: "Ik zou je dus willen verzoeken, dat je er persoonlijk zorg voor draagt dat niet alleen mijn ideologie, maar ook mijn strijd voor de eenheid van de Grieken gerespecteerd zal worden." Voordat de media erin slaagden alle eerbetoon voor de componist naar zich toe te halen en zich Mikis toe te eigenen als de universele Griek die zoveel internationale eer aan het land had gebracht, kwam het persbureau van de KKE met bovenstaande brief - als een laatste vuistslag van de componist in het gezicht van de gevestigde burgerlijke orde - die mondjesmaat doorgegeven werd via de burgerlijke kanalen.
Het begin van een 'rode deletie' van de internationaal bekende Griekse persoonlijkheid was al voelbaar. Het was duidelijk lastig voor systeemgezinde journalisten. Door zeer weinigen werd de term 'communist' gebezigd. Het volgende 'bommetje' was Mikis' wens dat van de politieke leiders alleen de secretaris-generaal van de KKE zou spreken bij de plechtigheid in de centrale orthodoxe kerk van Athene, de Metropolis. Er waren uiteindelijk twee sprekers: de president van de Republiek, Katerína Sakellaropoúlou en Dimitris Koutsoúmbas. Het waren historische momenten: de top van de orthodoxe kerkleiding, de aartsbisschop incluis, en de top van het burgerlijke establishment waren gedwongen aandachtig in het openbaar (alles werd uitgezonden) te luisteren naar de toespraak van een... communist. En dat zonder zelf iets te mogen zeggen.
Een muzikale Odyssee
Mikis werd in 1925 op het eiland Chios geboren uit een moeder van Grieks Klein-Aziatische afkomst en een Kretenzische vader. Door de vele verhuizingen tijdens zijn jeugd vanwege het werk van zijn vader, slaagde hij er niet in zich te binden aan een bepaalde streek of stad en kon hij als kind geen vrienden maken. Dit gevoel van isolement, dat hij als kind ondervond, is één van de redenen waarom hij zich tot de muziek wendde als 'toevluchtsoord'. De muziek die hij hoorde in diverse provinciestadjes liet haar sporen na in het bewustzijn van de jonge Mikis.
Beethoven first!
Begin jaren '40 hoorde hij de 9de symfonie van Ludwig van Beethoven. Het was alsof hij door de bliksem getroffen werd, zou hij later zeggen. Zijn vader wilde niet dat hij musicus zou worden, maar zag in dat het niet anders kon: in 1943 gaat Mikis naar het Conservatorium van Athene: "Voor een musicus is er, geloof ik, geen diepere, hedonistischere en sterkere emotie dan het moment waarop hij de muziek ontdekt. Die momenten droegen denamen van Bach, Händel, Mozart, Beethoven, Berlioz, Wagner... Een oneindige vreugde en dankbaarheid voor wat zij ons schonken. En een meedogenloze honger om hun taal te leren, om de sleutels te vinden tot het openen van de muzikale wegen van klanken..."
In het verzet
Al gauw sloot hij zich echter aan bij het pas opgerichte Nationale Bevrijdings Front, EAM, hetgeen een radicale omslag in zijn oriëntatie als musicus en mens teweegbracht: "Alles begon op de dag dat wij onze waardigheid veroverden, onze eer en onze menselijkheid, toen wij tegenover de wet van de wildernis van de nazi's de kracht van onze wapenen inzetten. Het moment waarop wij allemaal de wapens grepen en een strijd op leven en dood aangingen..." Mikis sloot zich aan bij de ELAS, het Griekse Volks Bevrijdingsleger, net als het EAM. In juli 1947 wordt hij gearresteerd en naar Ikaría verbannen, waar door het contact met andere bannelingen nieuwe muzikale wegen opengingen. In de winter van 1949 wordt hij verbannen naar het beruchte uitroeiingskamp voor communisten, Makrínisos, waar hij gruwelijk gemarteld wordt. Daar veranderde zijn 'ik' in een 'wij', zoals hij later verklaarde: "De strijd werd geleverd voor het 'wij', voor de mens, tegen de kannibalen... De ziekte van kannibalen is 'in den beginne was er de winst'. Dan volgt de onderschatting van de mens."
Onder de grootste moeilijkheden gaat hij door met componeren: "Op moeilijke momenten reageren wij altijd met creëren." Na Makrínisos gaat hij eerst naar een dorp op Kreta, waar hij niets kon beginnen. Dan naar Athene, waar hij zich elke week bij de politie moest melden. Hij haalt zijn diploma van het Conservatorium, maar staat voor gesloten deuren. Voor zijn levensonderhoud kopieert hij muziek en componeert, componeert, componeert. In 1954 vestigt hij zich in Parijs, waar hij een aantal symfonische werken componeert.
De omslag
In 1958, nog steeds in Parijs, krijgt hij van de communistische dichter Yanis Ritsos, diens Epitafios (Grafschrift), een schitterende poëtische treurzang van een moeder geknield naast haar dode zoon, die in 1936 in Thessaloniki op een vakbondsbetoging door de politie werd neergeschoten. Tijdens de dictatuur dus van Ioannis Metaxás, die het gedicht in 1938 openbaar liet verbranden aan de voet van de Zuilen van de Olympische Zeus.
Mikis verklaarde dat hij, zodra hij het las, spontaan de muziek begon te schrijven, de muzikale regels van de volkstraditie volgend. Het zou een mijlpaal worden, die zijn intrede in de volksmuziek markeerde. Hij introduceerde tevens de bouzouki, het voor de buitenlanders bekendste Griekse en in Griekenland zeer populaire snaarinstrument om hiermee zijn intrede in de voor het bredere publiek toegankelijke muziek te vergemakkelijken. De volgende stap was het op muziek zetten van gedichten van een reeks Griekse dichters, waarmee hij deze bekendmaakte bij het grote publiek, dat, zoals overal, vrijwel geen gedichten leest.
Het werd een nieuwe vorm van communiceren, vertolken en presenteren, waarmee de dichters en de vertolkers in rechtstreeks contact met elkaar gebracht werden. De Grieken zongen nu overal hun eigen dichters. Mikis vond dat het zo hoort: "De grote dichters zijn van het volk". De jaren '60 behoren tot de creatiefste van de componist, waarin hij grote poëtische composities op muziek zette. O.a. de bundel Griekendom van Yanis Ritsos, die Mikis in één adem in 1966 componeerde en die het epos van het Griekse verzet in poëtische vorm uitbeeldt. De opvoering zou het eerste massale concert worden in een stadion, want de kleinere zalen waren niet groot genoeg meer.
In 1967 begon de dictatuur en Theodorakis gaat in de illegaliteit. In dat jaar wordt tevens de Komsomolprijs aan hem uitgereikt in Moskou, omdat hij met zijn muziek de jonge generatie bereikte. In Griekenland wordt zijn muziek verboden. Hijzelf wordt gevangengenomen, maar komt in 1968 door internationale druk op vrije voeten. Aanvankelijk onder huisarrest. Zijn muziek komt via bandopnames clandestien in het buitenland terecht. In 1970 wordt hij geholpen te ontsnappen naar Parijs, waar hij zijn strijd tegen de militaire junta begint. Talloze concerten over de hele wereld volgden met overwegend liederen uit de periode van illegaliteit, ballingschap, concentratiekamp en gevangenis. Ook zet hij het Canto General van de Chileense communist Pablo Neruda op muziek.
Er zou een groots concert voor georganiseerd worden in Santiago de Chile, waar Neruda zelf zijn werk zou komen voordragen, maar Pinochets staatsgreep maakte dit onmogelijk. Na de val van de junta wordt Theodorakis' muziek gespeeld op talloze concerten in Griekenland zelf. In 1983 ontvangt de componist de Leninprijs. Dat noch hij noch Yanis Ritsos ooit een Nobelprijs kregen is een indicatie voor de politieke criteria, die voor deze prijs gehanteerd worden.
Onsterfelijk
Voor Mikis Theodorakis waren muziek en politieke en sociale strijd zo nauw met elkaar verbonden, dat hij zich geen lied zonder strijd en geen strijd zonder lied kon voorstellen: "In de warmte van een handdruk, in de adelaarsblik van de medestrijder, in het geroep op betogingen en het strijdgewoel, wordt mijn talent, als een vreemde batterij, opgeladen. [...] De ware kunstenaar kan niet onverschillig blijven als om hem heen anderen kreunen, vernederd worden, hongerlijden, verpletterd worden." Ervan overtuigd dat de creatieve producten van de geest het meest tegen de tijd bestand zijn, zag hij deze als een overwinning op de dood, een vorm van onsterfelijkheid. Dat zal zeker voor zijn muziek gelden.
Wil je een abonnement op Manifest?
Met jullie hulp garanderen we een communistische visie op de actualiteit in Nederland
Manifest is de krant van de NCPN die tien keer per jaar verschijnt. Met Manifest blijf je op de hoogte van de actualiteit en van onze acties. Manifest belicht verschillende aspecten van de strijd in binnen- en buitenland, en publiceert analyses die inzicht bieden in de nationale en internationale ontwikkelingen vanuit een marxistisch-leninistisch perspectief. Neem nu een abonnement op Manifest of vraag een gratis proefabonnement aan.
Abonneer Nu!
