Het heden van het slavernijverleden

Heel veel wordt er de laatste jaren aandacht besteed aan slavernij en in ons land in het bijzonder aan de rol van Nederlandse kapitalistische ondernemingen en overheden. Na eeuwen bewonderen van de vaderlandse handelsgeest en internationale activiteiten, ook als koloniale mogendheid en later het goedpraten daarvan, mag het wel bijzonder heten dat er in deze tijd niet alleen grote vraagtekens bij worden geplaatst, maar er ook nadrukkelijk afstand van wordt genomen.

Als communisten, die zich altijd al als vijanden van het kolonialisme hebben opgesteld, vinden wij dat laatste een positieve ontwikkeling. Zoveel moet de mensen van nu wel duidelijk zijn geworden dat slavernij en kolonialisme met elkaar verbonden zijn. Slavernij, althans het Nederlandse aandeel daarin, beperkte zich niet tot het verschepen van mensen uit Afrika naar het Amerikaanse continent, maar ook in Oost-Indië, later Indonesië, waren de Nederlandse ondernemingen actief. Hun activiteiten gingen nog verder. Nederland speelde een grote rol in de slavenhandel tussen India, Zuid-Afrika en nog andere landen in die omgeving.

De discussies met betrekking tot slavernij en de gevolgen daarvan tot op heden zijn belangrijk. Maar het kan niet anders dat, naar 'goed' Nederlands gebruik, de emotionele en economische opgravingen ook de moeite zichtbaar wordt die sommige wetenschappers dan hebben met wat er dan naar boven komt. Zo ontstaan er de vragen of de slavenhandel en het houden van slaven altijd wel zo winstgevend waren. Al dat onderzoek naar winstmarges mag dan wel interessant zijn, maar het doel was winst maken. Alleen al de vergelijkingen met andere bedrijfstakken doen me denken aan de drugshandel als bedrijfstak qua economisch belang vergelijken met de papierindustrie of de kappersbranche. Was de slavenhandel dan wel van zo'n groot economisch belang voor 'Nederland'? Dat lees ik dan hier en daar. Dat leidt af van de vraag wat vanuit menselijk oogpunt wel of niet verwerpelijk is. En... wat we als misdaad tegen de mensheid zien.

In nogal wat artikelen wordt er de nadruk op gelegd dat we met de ogen van nu naar het verleden moeten kijken. En dat dit het beeld zou vervormen. Heel vroeger was alles, bij nu vergeleken, erg ruw. Zo was toen het leven. Mensen keken naar openbare onthoofdingen. Struikrovers waren in vroeger tijden 'normaal'. Zo wordt een beeld opgeroepen van: zo zag de wereld er toen nu eenmaal uit en was het roven van mensen, het als 'veehouden van mensen', vrij normaal... Met de subtiele boodschap dat wij ons daar nu niet zo druk meer over moeten maken.

Uit onderzoeken blijkt dat er, met name in Suriname en op Caraïbische eilanden, ook mensen waren die uit de slavernij vrijgekocht werden of zichzelf vrijkochten. Dat laatste kon echter alleen als deze mensen ook buiten de plantages en dergelijke eigen geld konden verdienen. Zo waren er ook rijke en 'voorname' families die huisbedienden als slaaf hadden. Dat deze laatsten niet in de brandende zon op de plantages hoefden te werken, doet echter niets af aan het feit dat de ene mens de andere in bezit kon hebben. Alle onderzoek is welkom, maar het mag niet een reden zijn om schuld af te kopen, dan wel het bevorderen van het wegkijken van het verleden door nog steeds invloedrijke families. Mogen we dan denken aan het Gooi, aan de Nederlandse Noordzeekust?

In de oudheid berustte de hele maatschappij op slavenarbeid. Zo waren mensen toen de belangrijkste oorlogsbuit. Het oude Rome bijvoorbeeld, wordt nog steeds als een belangrijke voorloper van de huidige burgerlijke democratie beschouwd. Het werkende volk, dat bijna geheel uit slaven bestond, had uiteraard geen deel aan die 'democratie'. Zoals het vee ook slechts bestond voor de heersende klasse, slaven waren zelfs geen onderdanen. De vergelijking met Qatar, waar de wereldkampioenschappen voetbal zullen worden gehouden, dringt zich enigszins op. In concrete zin is 95 procent van de inwoners geen slaaf. Noodgedwongen vanwege bittere armoede zeer ver weg van huis je kapot moeten werken voor een hongerloon, niets te vertellen hebben, je familie soms in jaren niet zien. Is er veel verschil met slavenarbeid? En zo zijn er zoveel plekken op de wereld waar dit voorkomt.

Zo lees ik ergens dat de behoefte om het verleden op te delen in slachtoffers en daders over wie met de blik van vandaag een oordeel uitgesproken moet worden onthistoriseert. Gaan we te ver als dit gelezen moet worden als een aanmoediging tot relativering van de slavernij en dat de huidige slavernij-kritische benadering een goed historisch onderzoek - dus de wetenschap - in de weg zit? Zeker is wel dat de meeste onderzoeken de klassenverhoudingen uit de weg gaan. Natuurlijk moet er geoordeeld worden! Gedegen historische onderzoeken kunnen daarbij helpen.

Een publicist vindt dat we, als het over slavernij gaat, in onze manier van denken gevangenzitten. Zeker, maar dat geldt voor verschillende soorten mensen. De huidige machthebbers, waarvan velen via families en elitaire kringen nog steeds, ook na afschaffing van slavernij tot nog toe, over dezelfde mentaliteit beschikken, zitten in hun manier van denken gevangen. Maar ook die vele anderen in ons land, die op de lagere school en ook nog op het voortgezet onderwijs hetzelfde hebben geleerd - het vereren van onze zeehelden en veroveraars en het benadrukken van de blanke superioriteit - moeten deels nog van de manier van denken vrijkomen. Leren is vooral tegenwoordig ook afleren!

Over slavernij zal nog veel gesproken worden. En terecht! Wat ik daarover tot mij kan nemen, kan maar een deel zijn van alles dat er over gesproken of gepubliceerd wordt. Wat ik tot nu toe echter mis is de aandacht voor het tot slaaf maken van mensen. Vanuit je land gevangengenomen en vandaar uit in schepen vervoerd worden naar het andere eind van de wereld. Ver weg van je familie, vader, moeder, opa, oma, kinderen, broers en zusters, dorpsgenoten. Je dierbaren, althans velen van hen, nooit meer zien. Weg vaderland, weg moederland...! Een deel van je geschiedenis geroofd. En dan wonen er mensen, ook in Nederland, onder ons, voor wie dat ook geldt. Om eens goed over na te denken.