Trump aast op Panama en Groenland

Het aantreden van Donald Trump als president van de Verenigde Staten gaat gepaard met een imperialisme dat zich in een steeds openlijkere en agressievere fase bevindt. Hoewel militair geweld en inmenging in andere landen van alle tijden zijn, is het de afgelopen decennia zelden zo ‘naakt’ geweest als de retoriek die Trump aanslaat.

Trump claimt dat het Panamakanaal “illegaal door Chinese militairen geopereerd wordt”, iets waar geen enkele bewijs, suggestie of aanleiding voor is, en dat daarom de Verenigde Staten het kanaal maar terug moeten nemen van Panama. Zelfs in zijn inauguratiespeech stipte hij Panama aan; het betreft niet een enkele losse opmerking. Dit geldt al helemaal voor Groenland, waarover hij tijdens zijn eerste termijn als president ook al riep dat hij het zou willen kopen van Denemarken. Waar dit toen nog werd weggelachen, lijkt de situatie nu ernstiger. Gevraagd of hij militaire of economische macht zou uitsluiten om Groenland te verkrijgen, reageerde Trump dat hij “geen van beide kan uitsluiten.” Een militair dreigement naar nota bene een NAVO-lid, Denemarken. Om er nog een schepje bovenop te doen heeft Trump ook nog aangegeven dat Canada en Mexico staten van de VS zouden moeten worden.

Van VN-missies onder het mom van ‘vrede’ tot het omverwerpen van regeringen door de Amerikanen als ‘strijd tegen terrorisme’ en de Russische ‘denazificatie’ van Oekraïne: het imperialisme heeft zich lange tijd verhuld in eufemismen en morele appèls. De noodzaak hiertoe lijkt er voor de nieuwe Amerikaanse regering niet meer te zijn. In een wereld met steeds hevigere tegenstellingen voelen de imperialistische krachten zich niet meer verplicht dit anders voor te spiegelen dan pure economische en strategische belangen. Het excuus is immers deze keer niet van morele aard, ook de onzin die Trump roept raakt enkel aan de concurrentiestrijd, en gaat bovendien expliciet over annexatie van gebieden.

In hoeverre Trump daadwerkelijk daad bij woord voert maakt in dit opzicht dan ook weinig uit: er is bereidheid om de belangen niet alleen te verdedigen, maar ook uit te breiden, en militaire actie is hierbij een middel als elk ander. De kans dat de Verenigde Staten werkelijk Canada of Mexico zullen annexeren zijn allicht niet zo groot en pogingen zullen niet heel kansrijk zijn. Echter, het zou een fout zijn om gemakkelijk te denken over de dreigementen jegens Groenland en Panama.

Groenland

Het is wellicht onder de radar gevlogen, maar Trumps claims kwamen niet uit de lucht vallen. De afgelopen jaren neemt de interesse van andere landen in Groenland gestaag toe, met twee hele goede redenen: grondstoffen en handelsroutes. En natuurlijk komt ook hier, zoals bij veel recente ontwikkelingen in de wereld, de concurrentie tussen de VS en China om de hoek kijken.

Groenland is een autonoom gebied van het Koninkrijk Denemarken en kent een kleine bevolking van nog geen 60.000 mensen, hoofdzakelijk de inheemse Inuit. Hoewel de bevolking klein is, kan dat niet gezegd worden van de hoeveelheid waardevolle metalen die er te vinden zijn. Er worden steeds meer voorraden in kaart gebracht van zogeheten ‘zeldzame aardelementen’, waarvan een aantal belangrijk is voor de energietransitie. Ook andere grondstoffen zijn daar te vinden, zoals het ‘witte goud’ Lithium. Niet voor niets sloot de EU al eind 2023 een overeenkomst met Groenland voor strategische samenwerking in het delven van deze grondstoffen.

Ook China zou hier interesse tonen, maar het land delft het onderspit door de imperialistische verhoudingen. In deze context is het dan ook niet vreemd dat de Verenigde Staten zich mengen. Tussen 2019 en 2022 kwamen meer dan 70% van de geïmporteerde zeldzame aardelementen in de VS uit China. De VS wil al langer af van deze afhankelijkheid. Dat het voor China een stok kan zijn om mee te slaan is recent gebleken toen het land aankondigde de export van onder andere Gallium, Germanium en Antimoon naar de VS te verbieden. Dit zijn elementen met zeer specialistische toepassingen in geavanceerde technologie zoals zonnecellen in de ruimtevaart.

Daarnaast is er nog een andere reden waarom de belangstelling voor Groenland toe is genomen en serieus dient te worden genomen. De wrange realiteit is dat de poolkappen smelten. Hoewel dit vooral veel ellende meebrengt voor de brede massa’s, biedt het voor de handel kansen. De Noordelijke zeeroutes zijn steeds makkelijker toegankelijk en steeds langer zonder ijsbrekers te bevaren. Dit zijn routes die, zoals de naam doet vermoeden, langs de Noordkust van Canada of Rusland gaan en die veel tijd kunnen schelen in de handel.

Dat niet alleen: een aantal jaren terug is er een zware ijsbreker dwars door het poolgebied gegaan. De verwachting is dat er in de toekomst handelsroutes ontstaan die niet meer langs de genoemde kustlijnen hoeven te lopen, omdat het poolijs zich voldoende heeft teruggetrokken. Naast Rusland en Canada zijn er nog twee gebieden die hierdoor strategisch interessant zijn, het al Amerikaanse Alaska en Groenland. Dat een van de andere belangrijke spelers hier de rivaal Rusland is zal ongetwijfeld meespelen.

Panama

Amerikaanse inmenging en het Midden-Amerikaanse land Panama zijn onafscheidelijk van elkaar. Het land bereikte in 1903 onafhankelijkheid van Colombia met Amerikaanse steun, maar moest vervolgens toekijken hoe de Amerikanen het gebied overnamen waar het Panamakanaal werd aangelegd dat in 1914 werd geopend. Het land werd letterlijk in tweeën gespleten en de bewoners mochten het gebied niet eens betreden. Pas in 1979 werd het land rond het kanaal teruggegeven aan Panama en op 31 december 1999 kwam eindelijk het kanaal zelf in handen van Panama. Het kanaal is van enorme economische betekenis voor de scheepvaart tussen de Atlantische en Stille Oceaan, dat anders een gigantische afstand om Zuid-Amerika heen moet varen. Trump claimt dat deze imperialistische geschiedenis juist een reden is waarom de VS recht heeft op het kanaal. De Amerikanen hebben het aangelegd dus zouden zij recht hebben op het geld dat ermee verdiend wordt. Een cynische redenering, die bovendien feitelijk onjuist is, omdat er in de tussentijd een groot project is geweest om het kanaal te vergroten. Hierdoor kan het kanaal grotere schepen bedienen en de meeste Panamese inkomsten vloeien voort uit deze uitbreiding.

In bepaalde conservatieve kringen in de VS was er al vanaf het begin onvrede over het teruggeven van het kanaal. Door de opgelopen spanning tussen de VS en met name China is dit weer een actuele kwestie geworden. Hooggeplaatste Amerikanen wijzen op de aanwezigheid van havens aan beide kanten van het kanaal, die vooral invloed voor de Chinezen zouden betekenen. Het betreft havens die in handen zijn van een privaat bedrijf uit Hong Kong dat daar al decennialang is. Maar omdat Hong Kong onder de Nationale Veiligheidswet van China is gaan vallen wordt dit als een bedreiging gezien. Het Amerikaanse kapitaal maakt zich waarschijnlijk niet zozeer zorgen over Chinese controle op zichzelf; het wil er juist zelf de controle houden om druk uit te oefenen op China en andere concurrerende landen. Een militaire interventie zou dus zeker niet uit de lucht komen vallen, en Panama heeft niet eens een leger. Het ligt dus absoluut binnen de reële mogelijkheden van Trump om zijn beloftes hierover waar te maken.

De dreigementen van Trump omtrent annexaties van verschillende gebieden moeten in de context worden gezien van een intensivering van de imperialistische tegenstellingen die we al een aantal jaren zien. Er wordt nu overgegaan op openlijke dreigementen tot annexatie, en hoewel alleen de tijd kan leren in hoeverre dit plaats gaat vinden, zijn er genoeg redenen om deze ontwikkeling serieus te nemen. De strategische en economische belangen zijn enorm en de concurrentiestrijd die de VS voert met vooral China wordt steeds heter, iets dat bij zowel Groenland als het Panamakanaal een belangrijke rol speelt. Het reflecteert ook een verschuiving in bepaalde machtsblokken, de verhouding tussen Europese landen en de Verenigde Staten is niet meer een gegarandeerde eenheid. Huidige prioriteiten kunnen druk zetten op oude bondgenootschappen. Zo klonk er vanuit de EU al de roep om Europese troepen in Groenland te stationeren en zou telefonisch contact tussen de Deense regering en Trump dramatisch zijn verlopen. De toekomst zal uitwijzen hoe dit verhaal zal eindigen.