Antonov en de ‘lerende organisatie’

De afgelopen maanden publiceerde Manifest verschillende stukken die inzicht bieden in diverse aspecten van de socialistische opbouw. Jan Ilsink gaat in op enkele lessen uit die stukken en hoe die verbonden kunnen worden aan het politieke werk van communisten aan de basis, om bij te dragen aan de ontwikkeling van klassenbewustzijn.

De geproduceerde stukken door de Commissie Ideologie geven een goed inzicht in de discussies in de vijftiger en zestiger jaren en in de oorsprong van de opportunistische besluitvorming in de Sovjet-Unie. Interessante discussies over de ‘socialistische mens’ in de ontwikkeling van de Sovjet-Unie werden afgebroken door de ‘gemakzuchtige’ introductie van marktmechanismen om de productie te ‘sturen’. Daarmee werd de zoektocht ontmoedigd en tenslotte beëindigd naar indicatoren in de socialistische productieketens om resultaten van de productie te beoordelen om daarmee de productie te sturen.

Er werd een burgerlijke scheiding aangebracht tussen arbeiders als producenten en als consumenten. En werd geen beroep meer gedaan op de verantwoordelijkheid van de arbeiders als producent in de opbouw van de gehele socialistische economie. Een economie die van een volslagen andere, nieuwe orde was dan de kapitalistische. Als producent volstond het om aan de taak die de planeconomie opdroeg te voldoen. Ongeacht wat er met de productie gebeurde: of die op de plank bleef liggen door overproductie, onvoldoende kwaliteit of onvoldoende koopkracht. Die informatie werd niet (meer) teruggekoppeld naar de plannenmakers en productieketens.

Enkele conclusies

We kunnen hier, kortom, de volgende lessen uit halen:

1. Zelfonderzoek van de producenten naar indicatoren voor ontwikkeling en inzet van arbeid in de productie om aan (de in de planeconomie geformuleerde) behoeften van de bevolking te voldoen werd ontmoedigd en uiteindelijk gestaakt. Daarmee werd een belangrijke bron van inspiratie, vernieuwing en ontwikkeling in de socialistische productie en economie uiteindelijk drooggelegd. Een bron die kon leiden tot zowel kwaliteitsverbetering als efficiëntere en effectievere productiemethoden. Maar ook een bron voor ontwikkeling van de socialistische mens om zich verantwoordelijk te voelen voor socialistische evolutie.
2. Het overnemen van indicatoren uit de wareneconomie kwam voort uit gemakzucht en opportunisme en leidde tot een bureaucratische aanpak van de economie en daarmee uiteindelijk van de socialistische productie en samenleving. Daardoor brokkelde de steun onder de bevolking voor de socialistische opbouw van de samenleving af. Zo was de vorming van de ‘socialistische mens’ niet meer aan de orde.

Voor ons zijn de opvattingen van onder andere Antonov om ‘de socialistische mens’ centraal te stellen zeer inspirerend, niet alleen in de productie maar ook in de consumptie en in de opbouw van de socialistische samenleving. Om de factor arbeid daadwerkelijk centraal te stellen in de stofwisseling van de natuur naar de behoeften van de socialistische mens. Daarmee kan de abstracte, bureaucratische productie van waren voor de markt worden verlaten. Daarvoor in de plaats kunnen we de behoeften van de mens centraal stellen!

De lerende organisatie

De inzichten van de ‘lerende organisatie’ kunnen van belang zijn in de opbouw van socialisme. Die inzichten vinden steun in de discussies in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw in de Sovjet-Unie. In de lerende organisatie staat ook de arbeid centraal. Er wordt van uitgegaan dat de productie (in de industrie, maar ook in de distributie en dienstverlening) in teamwerk tot stand komt. Binnen deze teams is zowel het doel van de productie (voldoen aan een maatschappelijke behoefte) als de inzet van arbeid om dat doel te bereiken cruciaal.

Beide aspecten van de inzet van arbeid (zowel identificatie van de behoefte, binnen een plan als de noodzakelijke arbeidsmiddelen voor dat doel) komen in de lerende organisatie aan de orde waarbij inzichten uit de sociale- en geesteswetenschappen worden benut. Daarbij wordt een sociaal en wetenschappelijk klimaat geschapen om ook de indicatoren te bepalen voor de waardering (in kwaliteit, kwantiteit en leveringstijd) van de producten om die terug te koppelen naar de productieketens. Dat wordt dan een organische taak in het productie- en distributieproces.

‘De lerende organisatie’ loopt in het kapitalisme mank omdat het doel van de inzet van arbeid niet in eerste noch laatste instantie de bevrediging van behoeften van de bevolking betreft maar het maximaliseren van winst. De vruchten van deze wijze van werken: serieus nemen van de kwaliteit van afzonderlijke teamleden, het bereiken van efficiënte en effectieve productiemethoden en -vormen om een hogere kwaliteit te bereiken met de arbeid, komen de samenleving niet ten goede maar de kapitaalverschaffers.

Scholing noodzakelijk

Deze banale realiteit van het kapitalisme, waarin de vruchten van teamwork niet zijn gericht op verbetering van de leef- en arbeidsomstandigheden van de bevolking, maar op winst van de kapitaalverschaffers, biedt voor ons arbeiders mogelijkheden. Op de werkplek en werkvloer kan vanuit deze realiteit in teams het belang aan de orde worden gesteld van het socialisme voor de arbeidersklasse, voor de bevolking. Dat je dan invloed hebt op waar de vruchten van je arbeid terecht komen: bij de bevolking en niet in de eerste plaats bij de ‘zakkenvullers’. Daarbij kan erop worden gewezen dat binnen het kapitalisme reeds kiemen bevinden van nieuwe en noodzakelijke maatschappelijke verhoudingen. Waar de voorwaarden voor hun ontwikkeling met klassenstrijd moeten worden bevochten.

Maar deze strijd zal de hoeders van het kapitalisme tot het uiterste drijven deze kiemen te smoren of dienstbaar te maken aan kapitalistische belangen. Dit dwingt tot het ontwikkelen van nieuwe, intelligente strijdvormen om de noodzakelijke productie- en maatschappelijke verhoudingen af te dwingen. Daarbij zal scholing onontbeerlijk zijn van kaders van de arbeidersklasse in de wetmatigheden in de ontwikkeling van de samenleving. Evenals in de noodzaak en kansen daarin volgende stappen te zetten.

Jan Ilsink is lid van het Dagelijks Bestuur en de Commissie Bedrijven- en Vakbondswerk van de NCPN.