Terwijl in de afgelopen periode door de coronapandemie veel bedrijfstakken in grote moeilijkheden zijn gekomen en wereldwijd mensen moesten vrezen voor hun bestaan, behoren de mondiaal opererende techgiganten Google (met het moederconcern Alphabet), Amazon, Facebook, Apple en Microsoft tot de absolute profiteurs. (Naast deze Amerikaanse bedrijven zijn de laatste jaren ook Chinese in opkomst, zoals Baidu, Alibaba en Tencent.) De crisis levert hen recordwinsten op, omdat steeds meer activiteiten in de sfeer van arbeid en vrije tijd op het internet plaatsvinden. De bedrijfsmodellen van deze internetconcerns vormen inmiddels een grote economische macht en worden in de economische theorie samengevat onder de term platformeconomie. Een duidelijk groeiend onderdeel van deze platformeconomie vormt het gevarieerd media-aanbod, o.a. op digitaal en audiovisueel gebied.
Deze concerns hebben door hun online platforms en digitaal aanbod een buitengewoon grote marktmacht op veel gebieden van de media-economie opgebouwd. Met hun ontwrichtende bedrijfsmodellen hebben ze gezorgd voor een verdringing, soms zelfs een vernietiging van het bestaande media-aanbod. Bijvoorbeeld de concentratie en oplagedaling in de kranten- en tijdschriftensector, of het verdwijnen van vooral lokale, privaat geëxploiteerde bioscopen. In de regel worden deze media dan niet vervangen door nieuwe nationale aanbieders, maar door platforms van mondiaal opererende concerns. (…)
Als we kijken naar de wereldwijde invloed van deze platformeconomie op de mediasector, dan lijkt verzet zeer moeilijk. En toch worden de discussies sterker over hoe de macht van de mediaconcerns wereldwijd gebroken kan worden en welke alternatieven mogelijk worden. Om vanuit marxistisch zicht deze nieuwe vormen te kunnen beoordelen, moeten we ons allereerst realiseren dat ook bij de waardering van de platformeconomie de dialectiek van techniek en maatschappij het uitgangspunt moet vormen.
Enerzijds is het internet, net zoals de klassieke media, een informatietechnologie. Met zijn verdere ontwikkeling vond een kwalitatieve sprong plaats, waardoor uit informatie informatiesystemen ontstonden. Anderzijds dient het internet echter ook de arbeid en de productie, en de eraan gekoppelde platforms behoren vandaag tot de essentiële productiemiddelen. Ze zijn niet alleen effectieve distributiemiddelen van informatie, maar maken als informatieruimte ook nieuwe vormen van samenwerking en arbeidsdeling mogelijk. Niet de platforms, software of algoritmen vormen de basis voor de verwerking van de grondstof data, het zijn de mensen in hun arbeidsprocessen. Zij ontwikkelen uit data informatie en concepten voor nieuwe gebruikswaarden en zetten deze om in nieuwe bedrijfsmodellen. (…)
Als marxisten weten we, dat wanneer de productieverhoudingen een belemmering beginnen te vormen voor de productiekrachten, de dynamiek van deze productiekrachten de bestaande productieverhoudingen tot het uiterste drijft en daarmee een druk tot verandering kan oproepen. Deze in de geschiedenis steeds weer optredende tegenstelling is het materiële uitgangspunt voor de ontwikkeling van emancipatie en verzet. De productiekrachten hebben zich in het kapitalisme inmiddels zover ontwikkeld dat het overwinnen van de huidige kapitalistische zeggenschapsverhoudingen niet alleen mogelijk, maar ook noodzakelijk is om ernstige sociaalecologische crises te vermijden en nieuwe vormen van behoeftegericht en democratisch economisch handelen mogelijk te maken.
Laten we dit verduidelijken. Het internet werd onder kapitalistische verhoudingen door de platformeconomie als productie- en distributiemiddel ontwikkeld om de winsten verder te maximaliseren. Hier manifesteert zich bijzonder duidelijk het antagonisme van digitale productiekrachten en in netwerken gekoppelde kapitalistische productieverhoudingen. Daar moeten alternatieven tegenover gezet worden die de potenties van het internet voor de creatie van nieuwe vormen van maatschappelijk met elkaar werken en leven realiseren. Dat kan ook, want de platforms bieden een informatieruimte, een levendige sociale handelingsruimte, die in alle richtingen gebruikt kan worden en waarin mensen actief kunnen deelnemen. En ze bieden daarmee kansen voor de creatie van een democratische openbaarheid en de organisatie van maatschappelijke bewegingen. Ze moeten dan evenwel technologisch zodanig omgevormd worden dat bijvoorbeeld echokamers en filterbubbels niet langer gebruikt kunnen worden voor het manipuleren van meningen. De platformconcerns zijn in deze verandering echter niet geïnteresseerd, want wie door deze instrumenten permanent in zijn mening gesterkt wordt, blijft op de platforms aanwezig en draagt zo bij aan hun groei.
Platforms zijn niet gebonden aan maatschappelijke systemen, ze kunnen ook een mogelijkheid vormen voor de gedachtewisseling over politieke alternatieven en de creatie van maatschappelijke modellen die een leven in vrede en democratie mogelijk maken en een sociaal gelijkgerechtigd samenleven van alle mensen. Ze kunnen gebruikt worden om met alle betrokken mensen te discussiëren over economische beslissingen op alle niveaus en tot vrije overeenkomsten voor vrije mensen te komen. Ze maken het mogelijk om situationele kennis en ervaringen heel snel samen met alle personen af te stemmen met algemene maatschappelijke eisen en te bediscussiëren.
De productiemiddelen van de platformeconomie openen zo mogelijkheden voor alternatief gebruik, ook onder andere productieverhoudingen die niet in dienst staan van de winstmaximalisatie. Amazon bijvoorbeeld biedt productie- en distributietechnieken die enkel erop wachten om in beslag genomen en voor andere doelen gebruikt te worden. Google kan vermaatschappelijkt worden door er een mondiaal netwerk van openbare universiteiten van te maken. Zijn algoritmen worden dan vrije software, het bedrijf is niet meer winstgericht, verkoopt geen reclame meer en voert ook geen massacontrole van gebruikers meer uit. (…)
Wanneer het lukt om de technologie los te maken uit het antagonisme van productiekrachten en productieverhoudingen, kan ze ingezet worden voor de ontwikkeling van alternatieve sociale en ecologische levenswijzen. En ze kan daarnaast leiden tot het overwinnen van het kapitalisme en het ontwikkelen van nieuwe maatschappijvormen. Daarom moet strijd gevoerd worden tegen de mondiaal opererende digitale concerns. Deze (nieuwe) vorm van klassenconflict kan evenwel alleen op internationaal niveau succes hebben.
Om te beginnen moet het digitaal kapitaal daar belast worden waar de meerwaarde wordt gecreëerd, en niet bij de hoofdkantoren in de belastingparadijzen. In het belang van het algemeen welzijn van alle mensen moeten de winsten van met name de mondiaal opererende mediaplatforms in alternatieve media en sociale digitale projecten kunnen vloeien. Zo kan het internet als instrument gebruikt worden om wereldwijd onder eerlijke voorwaarden mediaproducten te produceren en los van elk rentabiliteitsdoel ook aan kleinere mediaprojecten verspreidingsmogelijkheden te bieden. En het kan als platform dienen voor discussies en debatten over nieuwe, rechtvaardiger en menselijke maatschappijvormen en daarmee de basis leggen voor een effectieve politieke beweging op internationaal niveau.
Bron: Marxistische Blätter 6-2021, pag. 39-50
Vertaling en bewerking: Louis Wilms
Wil je een abonnement op Manifest?
Met jullie hulp garanderen we een communistische visie op de actualiteit in Nederland
Manifest is de krant van de NCPN die tien keer per jaar verschijnt. Met Manifest blijf je op de hoogte van de actualiteit en van onze acties. Manifest belicht verschillende aspecten van de strijd in binnen- en buitenland, en publiceert analyses die inzicht bieden in de nationale en internationale ontwikkelingen vanuit een marxistisch-leninistisch perspectief. Neem nu een abonnement op Manifest of vraag een gratis proefabonnement aan.
Abonneer Nu!
